གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ལ་དཔྱད་པ།

རྩོམ་ཡིག་འདི་ཐེངས་ 11 བཀླགས་འདུག

གཉན་པོ་གསང་བ་དང་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ལས་འཕྲོས་ཏེ་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ལ་དཔྱད་པ།

རྩོམ་པ་པོ།：ནག་ཤོད་བསྟན་འཛིན་མཚུངས་མེད།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས། སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་བོད་ལ་དབུ་བརྙེས་པའི་དུས་ནི་བོད་རྒྱལ་ཉེར་བརྒྱད་པ་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་གྱི་དུས་ཡིན་པར་བཤད་ལ། དེའི་སྒྲུབ་བྱེད་ཀྱི་དཔང་རྟགས་ནི«པང་ཀོང་ཕྱག་རྒྱ»སོགས་སྐུ་གསུང་ཐུགས་ཀྱི་རྟེན་རྣམས་ཡིན། སྐབས་དེར་བོད་ལ་ཡི་གེ་མེད་པས་རྒྱལ་བློན་རྣམས་ཀྱིས«པང་ཀོང་ཕྱག་རྒྱ»སོགས་ལ་“གཉན་པོ་གསང་བ་”ཞེས་མཚན་གསོལ་ཏེ་མཆོད་པའི་རྟེན་དུ་བཀུར། དོན་ལ་གཉན་པོ་གསང་བ་ཞེས་པ་ནི། ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་མུ་ཏྲའམ་མུ་དྲ(mudrā)ཞེས་པ་ཡིན་ལ། བོད་སྐད་དུ་ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་པའི་དོན་ཡིན། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་སྨོས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁྲོད་དུ་གྲགས་ཆེ་བ་ནི«ཅན་ལྔ»ཞེས་པ་ཡིན། «ཅན་ལྔ»ལས་རྒྱལ་པོ་ཉིད་ཀྱིས་མཛད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ«གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན»ཞེས་བྱ། ཕྱག་རྒྱ་ཅན་གྱི་ཡིག་ཚང་གི་ཐོག་མའི་རྣམ་པ་ནི། རྒྱལ་པོའི་ཕྱག་རྒྱ་ཕོག་པའམ་རྒྱལ་པོས་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་སྟེ་གསང་བར་ཉར་བའམ་གཅེས་པར་བྱེད་པའི་ཡི་གེ་ལ་བྱའོ། །གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་ཐུབ་བསྟན་ཡིག་ཚང་ཁག་ལས་མན་ངག་ལྟ་བུའི་ཡིག་ཚང་དཀོན་རིགས་ལ་“རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་”བཏབ་སྟེ་བཀའ་གཉན་པོས་གཅེས་པར་ཉར་བའི་སྲོལ་ཡོད་པ་ཡུམ་བསྡུས་པ«ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་བརྒྱད་སྟོང་པ»སོགས་ཀྱིས་བསྒྲུབ་ནུས་ལ། རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ནི། ཐོག་མར་གླེགས་བམ་འཆིང་བྱེད་ཀྱི་ཐག་པ་སྟེ། བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་རྣམས་སུ་“རྒྱ་ཐག་”ཅེས་བྱ་ལ།རྒྱ་ཐག་རིམ་པ་བདུན་དུ་བཅིངས་ཏེ་ཕྱག་རྒྱ་ཕོག་པའམ་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་པ་ལ་བྱ་ཡང་། བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་རྗེས་ནས་བཟུང་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ནི་ཚེག་གི་རྒྱ་དང་། ཤད་ཀྱི་རྒྱ། ལེའུའི་རྒྱ། བམ་པོའི་རྒྱ། བམ་པོའི་གྲངས་ཀྱི་རྒྱ། སྣ་ཐིག་གི་རྒྱ། གདོང་ཡིག་གམ་སྤྱན་ཁྱེར་གྱི་རྒྱ་བཅས་བདུན་ལ་འཇུག་པ་ཡིན། རིགས་ལམ་དེ་ལ་བརྟེན་ཏེ་དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ལགས་ཀྱིས་དཀར་ཆག་ལའང་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གཏན་ལ་ཕབ་བོ། །འདིར་གཉན་པོ་གསང་བ་དང་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་གྱི་བརྡ་དོན་ལས་འཕྲོས་ཏེ། རྒྱ་དང་རྒྱས་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཀྱི་ཁྱད་འབྲེལ་དང་། གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་བྱུང་བ། རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་བརྡ་དོན་འཕེལ་འགྱུར། རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གདབ་པའི་དགོས་ཆེད་སོགས་ལ་དཔྱད་གླེང་བྱས་ཡོད།
གནད་ཚིག གཉན་པོ་གསང་བ། གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན། གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན།

གླེང་གཞི།

བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་དང་ཐུབ་བསྟན་གྱི་བྱུང་རབས་འཆད་པར་“གཉན་པོ་གསང་བ་”ནི། གཡོལ་དུ་མེད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གཏམ་སྔ་ཤོས་ཤིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། གཉན་པོ་གསང་བར་བསྡུས་པའི་མུ་ཏྲའི་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་གྱི་གླེགས་བམ་ནི། དོན་ལ་དཀོན་མཆོག་གསུམ་ལས་ཆོས་དཀོན་མཆོག་གི་མཚོན་བྱེད་དུ་གྱུར་པའི་གསུང་རབ་ཡིན་ལ་གསུང་རབ་དེ་ཡང་རྒྱ་གར་གྱི་ལུགས་ལྟར་རྒྱ་ཐག་གམ་སྐ་རགས་ཀྱིས་དམ་པོར་བཅིངས་པའི་གླེགས་བམ་གྱི་རྣམ་པ་ཅན་དུ་ཡོད་གཤིས། དེ་འདྲའི་གླེགས་བམ་ལ་བོད་ཀྱི་སྐད་དུ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་དང་གསང་བ་ཞེས་འཆད་པར་སྣང་། ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་དུ་ཕྱག་རྒྱ་དང་གསང་བའི་སྐད་དོད་ལ་མུ་ཏྲའམ་མུ་དྲ(mudrā)ཞེས་བྱ་བ་ཡིན།
གཉན་པོ་གསང་བ་ནི། ཐུབ་བསྟན་ཤེས་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་རིག་གནས་འཆད་སྒྲོས་ཤིག་ཡིན་དུ་ཆུག་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་བྱུང་རབས་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་ལ་གཞིགས་ན། སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་དང་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་སྨོས་ཡོད་པའི་ཡིག་ཚང་རྙིང་ཤོས་ལ་ལྔ་སྟེ། གཉའ་ཁྲི་ཡན་གྱི་སྟོད་ལྷ་རབས་ལ«ཡོ་ག་ལྷ་གྱེས་ཅན»དང«ཟངས་མ་གཞུག་རལ་ཅན»དང་། གཉའ་ཁྲི་མན་ནས་སྨད་སིལ་ཆད་བར་ལ«ལྟེབ་མ་དགུ་རྩེག་ཅན»དང«ཟིངས་པོ་མགོ་སྔོན་ཅན»དང་། གཞན་ཡང་རྒྱལ་པོའི་སྐྱོན་མཚང་སྟེ། དབང་པོ་མ་ཚང་བ་དང་། སྙུན་གྱིས་ཟིན་པ། དྲི་ཤིར་ཕྱིན་པ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་བརྗོད་པ་ལ«གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན»ཏེ། དྲིལ་ན«ཅན་ལྔ»ཞེས་བྱ་བ་ཡིན།[1]དེ་ལས་མཐའ་མ«གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན»ནི། རྒྱལ་པོའི་བཀས་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་པའམ་ཕྱག་རྒྱ་ཕོག་ཡོད་པའི་ཡིག་ཚང་གཉན་པོ་ཞིག་ཡིན་གཤིས། དེ་ཡང་གཉན་པོ་གསང་བའི་ཡིག་ཚང་ཞིག་ཡིན་ནོ། །
གཞི་ལ་བསམས་ན། གཉན་པོ་གསང་བ་དང་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་སོགས་ཀྱི་བརྡ་དོན་ལེགས་པར་དགྲོལ་བ་ལ། ཐོག་མར་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་དང་རྒྱས་འདེབས་པའི་རིག་གནས་སྲོལ་རྒྱུན་ལ་ངེས་ཤེས་གསལ་པོར་འདྲོང་དགོས་པ་ཡིན། གླེགས་བམ་དང་དཀར་ཆག །གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་སོགས་ནི་ཡི་གེའི་ལག་ལེན་ཤིན་ཏུ་དར་བའི་རྗེས་སུ་རིམ་གྱིས་འབྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་པ་འཛམ་གླིང་ཡིག་རིགས་སྤྱིའི་ལག་ལེན་གྱི་འཕེལ་འགྱུར་ལ་གཞིགས་ན་ཤེས་སླ་བ་ཡིན། དཀར་ཆག་དང་གླེགས་བམ་སོགས་ནི་མ་གཞི་ནས་ཡིག་ཚང་མི་འཁྲུག་པ་དང་མི་འཐོར་བའི་རྒྱ་ཡིན་པ་ཡིག་ཚང་རིག་པའི་བསྟན་བཅོས་ཁག་ཏུ་གསུངས་པའང་ཤིན་ཏུ་མད། བོད་དུ་སྤྱིར་གླེགས་བམ་ལ་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ཡོད་པ་ཀློང་རྡོལ་བླ་མ་ངག་དབང་བློ་བཟང་སོགས་ཀྱིས་རྒྱ་ཆེར་གསུངས་ལ། ཕྱིས་སུ་དུང་དཀར་རིན་པོ་ཆེ་སོགས་ཀྱིས་ཀྱང་དཀར་ཆག་ལ་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་རྣམ་གཞག་བཏོད་ཡོད། དེ་ལྟ་ནའང་ད་སྔར་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་གི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་བྱུང་འཕེལ་ལ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་རྟོག་དཔྱོད་བྱས་མེད་ལ། སྐབས་སུ་བབ་པའི“རྒྱ”ཞེས་པའི་མིང་གི་དག་ཆ་དང་བརྡ་དོན་གྱི་འཕེལ་འགྱུར་ལའང་ཆེད་དུ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་དཔྱད་འབྲས་ཤིག་མཐོང་དཀོན་པའི་ཚད་དུ་ཟད། གཤམ་དུ་དེ་དག་གི་བརྡ་དོན་འཕེལ་འགྱུར་ཡང་རིག་གནས་དང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་ལ་གཞིགས་ཏེ་ཞིབ་ཏུ་དཔྱད་པར་བྱའོ། །
དང་པོ། གཉན་པོ་གསང་བ་དང་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་གྱི་བརྡ་དོན།
བོད་ཀྱི་གནའ་སྲོལ་ཡིག་ཚང་ཁག་ལྟར་ན། བོད་ཀྱི་ཡི་གེའི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཆོས་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་སོགས་ནི«དཔང་སྐོང་ཕྱག་བརྒྱ་བ»དང་དམ་དུ་འབྲེལ་ཡོད་པར་གསལ། འོན་ཀྱང་གཞུང་དེ་ཉིད་གང་ནས་ཇི་ལྟར་བྱུང་བའི་ཚུལ་ལ་བཞེད་པ་མི་གཅིག་པ་འགའ་ཞིག་མཆིས་ཏེ། ཁ་ཅིག་གིས་རྒྱ་ནག་གི་ཡུལ་ནས་བྱུང་བར་འདོད་པ[2]དང་། ལ་ལ་ཞིག་གིས་རྒྱ་གར་ཡུལ་ནས་བྱུང་བར་འདོད་པ[3]དང་། ཕལ་ཆེ་བས་གནམ་གྱི་ཐོག་ནས་ཕོ་བྲང་ཡུམ་བུ་ལྷ་ཁང་གི་ཐོག་ཏུ་བབ་པར་འདོད[4]དོ། །སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་དཔེ་ཐོག་མ་གནམ་ནས་བྱུང་བའི་གཏམ་རྒྱུད་ཀྱི་ཁུངས་སྔ་ཤོས་ཀྱང་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་ཡིག་ཚང་ཁག་ཏུ་བྱུང་ཡོད་དེ། དེ་ཡང་དབྱིན་ཉར་བོད་ཡིག་ཤོག་དྲིལIOL.Tib.J.370«གནམ་བབས་ཀྱི་དར་མ་བམ་ཕོ་གཅིག»[5]ཅེས་པ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དཔེ་ཡང་དག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། དེའི་སྐོར་ལ་ཟེམ་བན་སི་ཀེ་ཁུ(Sam van Schaik)ཡིས་ཐོག་མར་དཔྱད་གླེང་གནང་ཡོད་པས། ཞིབ་ཕྲའི་དཔྱད་འབྲས་དེར་གཟིགས་འཚལ།[6] «པང་ཀོང་ཕྱག་རྒྱ»ནི་ཐོག་མར་སངས་རྒྱས་དང་། དེས་གསུངས་པའི་ཆོས་ཏེ་གསུང་རབ་ཡན་ལག་བཅུ་གཉིས། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་དགེ་སློང་། དགྲ་བཅོམ་པ་སོགས་བརྒྱ་རྩ་བརྒྱད་ལ་གུས་འདུད་དང་བཅས་ཏེ། མཆོད་སྦྱིན་དང་སྡིག་བཤགས། སྨོན་ལམ་དུ་གསུངས་པ་སོགས་ཀྱི་ཡི་གེ་ཞིག་རེད། ཐུབ་བསྟན་ཡིག་ཚང་སྤྱིའི་འཕེལ་རིམ་ལ་གཞིགས་ན། གཞུང་དེ་ཉིད་ཐེག་པ་ཆེན་པོ་བྱུང་བའི་རྗེས་དང་། གསང་སྔགས་རྡོ་རྗེ་ཐེག་པ་ཡོངས་སུ་འགྲུབ་ལ་ཉེ་བའི་དུས་མཚམས་སུ་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། བརྒྱ་ལོ་བདུན་པའི་ནང་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐབས་སུ་ད་གཟོད་བོད་ལ་དར་ཁྱབ་བྱུང་ཡོད་ངེས་པའི་ཚུལ་ཟེམ་བན་སི་ཀེ་ཁུ་ཡིས་གསུངས།[7]
གཞུང་དེའི་མཚན་ལ་ཕྱག་རྒྱ་དང་ཕྱག་བརྒྱ་ཞེས་རིགས་གཉིས་ཙམ་འབྱུང་ཡང་། སྔ་མ་ནི་ཐོག་མིང་དང་ཕྱི་མ་ནི་རྗེས་ནས་སྦྱར་བའི་བརྡ་ཞིག་ཡིན་པ་གཤམ་ནས་བསྒྲུབ་བོ། །བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་སྤྱིའི་གསུང་སྒྲོས་ལྟར། སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་དུས་སུ་གཞུང་དེ་ཉིད་དར་ཁྱབ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བ་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཤོག་དྲིལ་ཁག་ལས་ཤེས་ནུས།[8] ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ཚེ་རིང་ལགས་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་བྲིས་དཔེ་ཁག་ཏུ་འཁོད་པའི«པང་ཀོང་ཕྱག་རྒྱ»རྣམས་གཞིར་བྱས་ཏེ། ཕན་ཚུན་དཔྱད་བསྡུར་གནང་འདུག །[9] ཁོང་གིས་ཕྱག་འཚལ་བའི་ཚིག་གི་རྣམ་དབྱེ་དང་། སངས་རྒྱས་ཀྱི་མཚན། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་མཚན་གྱི་གོ་རིམ་བཅས་ལ་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་པ་བརྒྱུད། ཤོག་དྲིལP.T.17དངP.T.22གཉིས་ནི་ཕྱི་མོ་གཅིག་ལས་མཆེད་པའི་བོད་འགྱུར་ཡིན་པ་དང་། ཤོག་དྲིལP.T.98Vནི་དེ་དག་དང་ཁྱད་པར་ཅུང་ཟད་ཡོད་པའི་འགྱུར་དཔེ་ཞིག་ཏུ་ངོས་བཟུང་ལ། སྔ་མ་ནི་དོན་རྒྱས་པར་བསྟན་པའི་གཞུང་གང་ཞིག་སྐད་གསར་བཅད་ཀྱིས་གཏན་ལ་མ་ཕབ་པ་དང་། ཕྱི་མ་ནི་སྙིང་པོ་བསྡུས་པའི་གཞུང་གང་ཞིག་སྐད་གསར་བཅད་ཀྱིས་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་ཡི་གེ་ཡིན་པར་བརྗོད་འདུག་ལ། ཕྱི་མའི་ལོ་ཚིགས་ཀྱང་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་གྱི་དུས་སུ་ཡིན་པར་བཤད་ཡོད། དེ་བས་གཞན་དུ། ཕྱི་མའི་ཡི་གེ་དང་བཀའ་འགྱུར་དུ་བསྡུས་པའི«དཔང་སྐོང་ཕྱག་བརྒྱ་པ»གཉིས་དཔྱད་བསྡུར་བྱས་པ་བརྒྱུད། བཀའ་འགྱུར་དུ་བསྡུས་པའི་གཞུང་ནི་ཕྱི་མ་ལྟ་བུའི་ཡི་གེ་ལ་དཔེ་བྱས་ནས་བྱུང་བ་ཡིན་པའི་སྡོམ་ཚིག་བཀོད་ཡོད་ལ། བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་ཁག་ཏུ་བསྟན་པའི་བཤད་སྒྲོས་དང་། བཀའ་བསྟན་གྱི་དཀར་ཆག་རྣམས་སུ་བསྟན་པའི་ཆོས་ཚན་ཁག་ལས་འཕྲོས་ཏེ། གཞུང་དེ་ནི་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་དུས་སུ་བརྩམས་པའི་སྨོན་ལམ་གྱི་ཡི་གེ་ཡིན་པ་ལས། ཐེག་པ་ཆེ་ཆུང་གང་རུང་གི་མདོ་མིན་པའི་ལྟ་བ་བསྟན་འདུག །

ཡོངས་གྲགས་ལ་བོད་རྒྱལ་ཉེར་བརྒྱད་པ་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་གྱི་སྐབས་སུ་དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་དབུ་བརྙེས་པའི་རྟགས་སུ། སྐུ་མཁར་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་དུ་གསེར་གྱི་སྤང་སྐོང་ཕྱག་རྒྱ་པའམ[10]རིན་པོ་ཆེའི་ཟ་མ་ཏོག་གི་ནང་དུ་གསེར་གྱི་གླེགས་བམ་མུ་ཏྲའི[11]ཕྱག་རྒྱ་དང་བཅས་པ་ཞིག་ཐོག་ཏུ་བབ་པར[12]བཤད་ཀྱང་། དོན་ལ་ནེའུ་པཎྜི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས་ཀྱིས་གསུངས་པ་ལྟར། ལི་ཐེ་སི་དང་ཐོ་གར་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་བློ་སེམས་མཚོ་གཉིས་ཀྱིས་རྒྱ་གར་པཎྜི་ཏ་མཁས་པ་ལེགས་བྱིན་སྤྱན་དྲངས་ནས་བྱོན་ཏེ། རྒྱལ་པོ་ལ་ཆོས་གསུངས་པས། བོད་ན་ཡི་གེ་མེད་པའི་སྟབས་ཀྱིས་བསླབ་ཏུ་མ་བཏུབ་ནས། ཟ་མ་ཏོག་བཀོད་པ། སྙིང་པོ་ཡི་གེ་དྲུག་མ་གསེར་གྱིས་བྲིས་པ་གཅིག་ལ་མུ་དྲའི་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་ནས་རྒྱལ་པོ་ལ་ཕུལ་བ་ཡིན།[13] འདིར་བཤད་པའི་མུ་ཏྲའམ་མུ་དྲ་ནི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད“mudrā”ཞེས་པ་ཡིན་ལ། བོད་སྐད་དུ་ཕྱག་རྒྱའམ་རྒྱ་ཞེས་པའི་དོན་ཡིན་ཏེ། དེའི་འགྲེལ་དུ། “ཕྱག་རྒྱའམ་ཕྱག་རྒྱས་འདེབས་བྱེད་ཀྱི་རྒྱའམ་དངོས་པོ”[14]ཞེས་བཀྲལ་ཡོད་ལ། དེང་གི་སྐད་ལྟར་ན་ཐེལ་དང་ཐམ་ག་སོགས་ཀྱི་དོན་དུ་འགྲོ་བར་སྣང་། དེས་ན་གླེགས་བམ་མུ་ཏྲ་ཞེས་པའང་དོན་ལ་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་པའི་གླེགས་བམ་སྟེ། དཔེར་ན་གཤམ་ནས་འབྱུང་རྒྱུའི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ཏེ། «འཕགས་པ་བརྒྱད་སྟོང་པར»བསྟན་པའི་རྟག་ངུའི་རྟོགས་བརྗོད་ལས། “བརྒྱ་བྱིན་གྱིས་སྨྲས་པ། རིགས་ཀྱི་བུ་དེ་ནི་ཁང་པ་བརྩེགས་པ་འདིའི་ནང་ན་གསེར་གྱི་གླེགས་བམ་ལ་བཻ་ཌཱུརྱ་བཞུ་བས་བྲིས་པ་འཕགས་པ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་རྒྱས་བཏབ་ནས་བཞག་སྟེ་ངེད་ཀྱིས་ཁྱོད་ལ་བསྟན་པར་དཀའོ། །”[15]ཞེས་པ་ལྟར་དང་། དེའི་འགྲེལ་དུ་རྗེ་ཙོང་ཁ་པ་ཆེན་པོས་ཇི་སྐད་དུ། “བརྒྱ་བྱིན་གྱིས་སྨྲས་པ། རིགས་ཀྱི་བུ་དེ་ཡང་གསེར་གྱི་གླེགས་བམ་ལ་བཻ་ཌཱུརྱ་བཞུ་བས་བྲིས་པ་རྙེད་པར་དཀའ་ཞིང་དོན་ཆེ་བ་ཉིད་ཀྱི་ཕྱིར། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་སྐ་རགས་བདུན་བདུན་གྱིས་ཤིན་ཏུ་དམ་པར་བཅིངས་ནས་མདུད་པའི་གནས་བདུན་ལ་རང་མིང་གི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་བཏབ་ནས་བཞག་པས། ངེད་ཀྱིས་ཁྱོད་ལ་ཤིན་ཏུ་བསྟན་པར་དཀའོ། །”[16]ཞེས་སྐུ་རགས་བདུན་གྱིས་བཅིངས་པའི་གླེགས་བམ་ལ་གོ་དགོས་པ་དེ་ལྟར་ལགས་ཤིང་། དེ་ལྟ་བུའི་སྐུ་རགས་ལ་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་བརྡ་ནི་“རྒྱ་ཐག་”ཅེས་བྱ་བ་གཤམ་ནས་ཀྱང་འབྱུང་། ད་སྔ་མཐོང་དུ་ཡོད་པའི་ལྡེབས་བྲིས་ཁག་ལས། སྐུ་རགས་ཀྱིས་དམ་པོར་རྒྱས་བཏབ་པའི་གླེགས་བམ་སྔ་ཤོས་ནི། མངའ་རིས་མཐོ་ལྡིང་དགོན་པར་བཞུགས་པའི་འཕགས་པའི་གནས་བརྟན་བཅུ་དྲུག་ལས་དགེ་བསྙེན་དྷ་རྨཱ་ཏ་ལས་ཁུར་བ་དེ་ཡིན་སྙམ།(གཤམ་གྱི་པར་རིས་ལ་གཟིགས།)

རྒྱ་ཐག་གིས་བཅིངས་པའི་གླེགས་བམ་འཁུར་བའི་དགེ་བསྙེན་དྷ་རྨཱ་ཏ་ལ།
(རུ་ཐོག་དགོན་པའི་དགེ་སློང་རྒྱལ་མཚན་བརྩོན་འགྲུས་ཀྱིས་2015ལོར་པར་དུ་བླངས།)

དེས་ན། “གཉན་པོ་གསང་བ”ཞེས་པའང་དོན་ལ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད“mudrā”ཞེས་པ་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བ་ཙམ་མམ། གླེགས་བམ་དེ་ཉིད་ཕྱག་རྒྱ་གཉན་པོས་དམ་པོར་བཅིངས་ཡོད་གཤིས། བོད་རྣམས་ཀྱིས་མིང་དུའང་དེ་ལྟར་བཏགས་པ་ཡིན་ཏེ། ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་ན་རེ། “ཡི་གེ་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་བྱུང་བར་འདོད་དེ། མིང་གཉན་པོ་གསང་བ་ཞེས་བྱ་བར་བཏགས་སོ། །”[17]ཞེས་པ་ལྟར། རྒྱ་ཡིག་ཅེས་པ་འདིར་ཕྱག་རྒྱའམ་སུག་རྒྱ་ཕོག་པའི་ཡི་གེ་ལ་གོ་བ་ཡིན་ཏེ། ཤིན་ཏུ་རྟོགས་དཀའ་བའམ་དཀོན་པའི་ཕྱིར་ན་བཀའ་གཉན་པོས་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་སྟེ་གསང་བར་བྱས་པས་སོ། །ཡང་ན། སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་བོད་དུ་ཐོག་མར་དར་བའི་ཚེ། བོན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་སུན་དབྱུང་བའམ་འགོག་རྐྱེན་བཟོ་བར་དོགས་ཏེ། རྒྱལ་པོའི་བཀས་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་སྟེ་གསང་བར་བྱས་པའོ། །
གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ཞེས་པའང་གོང་དུ་སོང་བ་ལྟར། སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་རྣམས་ཀྱི་སྐྱོན་མཚང་སྟེ། དཔེར་བརྗོད་ན། དབང་པོ་མ་ཚང་བའི་རྒྱལ་པོ་སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་ལྟ་བུ་དང་། སྙུན་གྱིས་ཟིན་ཞིང་གསོན་དུར་དུ་གཤེགས་པ་འབྲོང་གཉན་ལྡེའུ་བཙན་ལྟ་བུ་དང་། དྲི་ཤིར་ཕྱིན་པའི་རྒྱལ་པོ་ལ་དྲི་གུམ་བཙན་པོ་དང་། ལྗང་ཚ་ལྷ་དབོན། མུ་ནེ་བཙན་པོ། མུ་ཏིག་བཙན་པོ། གླང་དར་མ། འོད་སྲུང་། མངའ་བདག་དཔལ་འཁོར་སོགས་ཀྱི་གསང་བའི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་རྒྱལ་པོའི་བཀས་གཞན་དུ་བསྒྲག་མི་རུང་བའི་གསང་རྒྱ་མཛད་པ་ལ་དེ་ལྟར་བྱ་དགོས་ཚུལ་མཁས་པ་ལྡེའུས་གསུངས[18]ཀྱང་། དེ་ལས་སྔ་བའི་གཏམ་སྟེ། ཉང་རལ་པ་ཅན་དང་ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་ལྟར་ན། རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་རྒྱལ་པོ་ཉིད་ཀྱིས་གསུངས་པ་ལ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ཞེས་བྱ་བར་གྲགས་ལ།[19] སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་བརྡའི་ཁྱད་པར་ལ་གཞིགས་ན། དེ་ཉིད་དོན་ལ་གནས་ཏེ། ཕྱག་རྒྱ་ནི་རྒྱལ་པོར་སྦྱོར་བའི་བརྡ་དང་། སུག་རྒྱ་ནི་བློན་འབངས་ལ་སྦྱོར་བའི་བརྡ་ཡིན་པ་གཤམ་གྱི་དོན་ཚན་དུ་ཞིབ་པར་དགྲོལ་ངེས། མདོར་དྲིལ་ན། ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ཞེས་པ་ནི། རྒྱལ་པོའི་ཕྱག་རྒྱ་ཕོག་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཞིག་ཡིན་ནོ། །
གཉིས་པ། རྒྱ་དང་རྒྱས་ཀྱི་བྱུང་འཕེལ།

“རྒྱ”ཞེས་པ་སྐད་ཆའི་གནས་སྐབས་མི་འདྲ་བའི་དབང་གིས་དོན་གྱི་འཇུག་པ་ལའང་སྣ་ཚོགས་པར་སྣང་སྟེ། དཔེར་ན«བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ»རུ་རྒྱ་ཞེས་པའི་མིང་ལ་དོན་གྱི་རྣམ་གྲངས་བརྒྱད་ཙམ་དྲངས་ཡོད་པ་ལ། “(1)ཐེའུ་ཚེ་དང་རྟགས།…… (2)རི་དྭགས་སོགས་འཛིན་བྱེད་ཀྱི་རྙི།…… (3)ཁྱོན།…… (4)འགྲམ་པའི་སྤུ།…… (5)ཡུལ་གྱི་མིང་ཞིག…… (6)ཤིང་རིགས་ཤིག་གི་མིང་།…… (7) རི་དྭགས་ཤིག་གི་མིང་།…… (8)ཕྱི་ཐུམ་མམ་སྐོགས”[20]བཅས་སོ། །དེ་ལས་སྐབས་སུ་བབ་པའི་ཡིག་ཚང་གི་རྒྱ་དང་འབྲེལ་བའམ་ཉེ་བར་འབྲེལ་བ་ནི།(1)(2)(3)(8)བཅས་ཡིན། དེ་ཡང་ཡིག་ཚང་གི་དགོད་བྱའི་ནང་དོན་གཞི་གང་ཞིག་ལས་མི་འདའ་བར་ཤོག་བུའི་རྒྱ་ཁྱོན་གང་ཡང་རུང་བ་ཞིག་གཏན་ལ་ཕབ་ཅིང་། དེ་ཉིད་གཞན་དུ་མི་འཁྲུག་པའམ་མི་བསྒྱུར་བའི་རྟགས་སུ་ཕྱག་རྒྱའམ་སུག་རྒྱ་ཕོགས་ཏེ། ཕྱག་རྒྱས་སམ་སུག་རྒྱས་བཏབ་ནས་ཡིག་སྐོགས་སམ་ཕྱི་ཐུམ་གྱིས་གཅེས་པར་འཛིན་པ་ཡིན། དེ་ལྟ་བུའི་ལམ་སྲོལ་ཡང་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་སྐབས་ནས་རྒྱ་ཆེར་བྱུང་ཡོད་པས་གཤམ་དུ་ཅུང་ཟད་སྤྲོ་བར་བྱའོ། །དེ་ཡང་ཐོག་མར་རེའུ་མིག་གི་ལམ་ནས་ཡིག་ཚང་ངམ་བཀའ་གཙིགས་སོགས་ཀྱི་“རྒྱ་”དང་“རྒྱས་”ཀྱི་རྣམ་དབྱེ་བསྟན་ན་གཤམ་ལྟར་རོ། །

རེའུ་མིག་1: རྒྱ་དང་རྒྱས་སོགས་ཀྱི་རྣམ་དབྱེ།

གོང་གསལ་གྱི་རེའུ་མིག་ལ་ཞིབ་པར་བརྟགས་ཚེ་གནད་དོན་འགའ་ཞིག་ལ་ངེས་ཤེས་གསལ་པོར་འདྲོང་བ་ཡིན་ཏེ། དེ་ཡང་ཕྱག་དང་སུག་གཉིས་ལག་པའི་ཞེ་ས་དང་ཕལ་སྐད་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཙམ་ལས་དོན་ལ་ཁྱད་ཆེར་མེད་པ་དང་། ཕྱག་རྒྱ་ནི་སྤྱིར་རྒྱལ་པོ[21]དང་བློན་ཆེ་རིགས་སོགས་ཀྱིས་སྤྱོད་པ་དང་། སུག་རྒྱ་ནི་བློན་པོ་ཆུང་རིགས་སམ་དམག་དཔོན་སོགས་ཀྱིས་སྤྱོད་པར་སྣང་། ཕྱག་རྒྱ་དང་སུག་རྒྱ་གཉིས་ནི་དཔང་རྟགས་མཚོན་བྱེད་དང་། དཔང་རྒྱ་ཞེས་པ་དེ་གཉིས་ཀྱི་མཚོན་བྱ་ཡིན། མདོ་རྩ། ཕྱག་རྒྱའམ་སུག་རྒྱ་ཞེས་པའི་ཐོག་མའི་གདགས་གཞི་ནི། དེང་གི་ཐམ་གའམ་ཕྲུག་སོགས་ཡིན་ནོ། །སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱའི་སྐོར་གཞན་དུ་ཅུང་ཟད་དཔྱད་ཟིན་པར་སྣང་བས་དཔྱད་འབྲས་དེ་དག་ལ་གཟིགས་འཚལ།[22] ཡིག་ཚང་དེ་ཉིད་གཞན་དུ་བསྒྱུར་མི་རུང་བའམ། སླད་ཀྱི་འདིར་བཤད་རྒྱུའི་གནད་ནི། གོང་གསལ་གྱི་ཕྱག་རྒྱ་རྣམས་ནི།དཔང་པོར་རུང་བའམ། ལས་དང་བྱ་བ་གང་ཞིག་བརྩམ་དུ་ཡིག་ཚང་གི་ཐོག་མའི་རྒྱ་ཡིན་པ་དེའོ། །དེ་ཡང་ཅུང་ཟད་འོས་མིན་གྱི་གཏན་ཚིགས་ཀྱི་རྟགས་སོགས་ཡིན་ལ། ད་སྔའི་གསལ་བར་བཤད་ན། བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི“དཀར་ཡིག་ཚང་ལ་གཞིགས་ན་དེ་འདྲའི་ཕྱག་རྒྱ་ལ་རིམ་པ་ཆེ་བ་ཆག”[23]ཅེས་པའི་ཐོག་མའི་བརྡ་དོན་ལྟར། ཕྱག་རྒྱ་ཡོད་དང་དྲུག་གམ་བདུན་ཙམ་ངེས་པ་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཤོག་དྲིལ་མེད་ཀྱིས་ཡིག་ཚང་གི་ཁྱད་པར་ཡང་ཐོག་མར་ཁྲིམས་ཀྱི་བྱེདIOL.Tib.J.VOL.56[24]དང་། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང»[25]སོགས་སུ་ནུས་ཡོད་མེད་ལ་ཐུག་པ་ཡིན། དེ་ཡང་ཕྱག་རྒྱའི་བྱེད་ནུས་ནི། བཤད་ཡོད་པ་གཤམ་གྱི་རེའུ་མིག་ལ་གཟིགས།

རེའུ་མིག་2: ཕྱག་རྒྱ་དྲུག་གམ་བདུན་དང་ཕྱག་རྒྱའི་རྟགས།

དེ་ལྟར་གཉན་པོ་གསང་བ་རུ་བཤད་པའི་མུ་ཏྲའི་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་གྱི་གླེགས་བམ་དང་། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་སྨོས་པའི་ཡིག་ཚང་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་སོགས་ནི། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དུས་སྐབས་སོ་སོར་རྒྱལ་པོའི་ཕྱག་རྒྱ་ཕོག་པའམ་རྒྱལ་པོས་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་པའི་གསང་བའི་ཡིག་ཚང་ཞིག་གམ། ཡང་ན་ཤིན་ཏུ་དཀོན་པའི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ལ་ཆེད་དུ་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་སྟེ་གཅེས་པར་ཉར་བའི་དངོས་པོ་རྣམས་ལ། ད་གཟོད་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ཞེས་པའི་བརྡ་འདི་སྦྱོར་བར་སྣང་ངོ་། །

གསུམ་པ། རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་བྱུང་བ།
དེ་ལྟར་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ཞེས་པ་ནི་ཐོག་མར་ཤིན་ཏུ་བཙན་པའི་ཡིག་ཚང་ངམ་རྒྱལ་པོའི་བཀའ་གཙིགས་སོགས་ལ་གོ་དགོས་པ་ནི་གོང་དུ་སོང་བ་ལྟར་རོ། །ཕྱིས་ནས་ཐེག་པ་ཆེ་ཆུང་གི་ཆོས་བོད་ལ་བྱུང་ཞིང་། ཁྱད་པར་དུ་གསང་སྔགས་ཀྱི་ཟབ་ཆོས་རྒྱ་ཆེར་དར་བའི་རྗེས་སུ། ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་པའི་བརྡའང་ཆོས་ལ་སྤྱོད་པའི་དབུ་བརྩམས་པ་ཡིན། ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་པའི་བརྡ་ནི་བོད་སྐད་རྣལ་མ་ཡིན་ཏེ། ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་གྱིས་ཇི་སྐད་དུ། “དེ་བཞིན་དུ་ཡེ་ཤེས་དང་། ཕྱག་རྒྱ་དང་། གོ་རིམ་ལ་སོགས་པ་ལ་རྒྱ་གར་ན་ཡེ་དང་། ཕྱག་དང་། གོ་ལ་སོགས་པའི་སྒྲ་མེད་ཀྱང་བོད་ལ་ཚིག་སྦྱར་བ་བདེ་བའི་དོན་དུ་བསྣན་ནས་བསྒྱུར་བ་དང་།”[26]ཞེས་དང་། “ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་ལ་ལག་པའི་རྒྱར་བཤད་པ་ལ་སོགས་པ་བོད་ལ་བཤད་དུ་རུང་ཡང་།”[27]ཞེས་པ་སོགས་འདི་ཙམ་གྱིས་ལེགས་པར་ཤེས་ནུས་སྙམ། བོད་བཙན་པོའི་དམག་སྲིད་འཐོར་ཞིག་ཏུ་སོང་རྗེས། རྒྱལ་པོ་དང་བཙུན་མོ་སོགས་ལ་ཆེད་དུ་སྤྱོད་པའི་བརྡ་འགའ་ཞིག་ཀྱང་རིམ་གྱིས་ཆོས་བྱེད་པ་རྣམས་ལ་སྤྱད་རྒྱུའི་དབུ་ཚུགས་པ་ཇི་བཞིན། ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་པའི་བརྡའང་རིམ་གྱིས་ཆོས་ཟབ་མོ་ལམ་དུ་འཁྱེར་དཀའ་བའམ་མན་ངག་ཆིག་རྒྱུད་ཀྱི་ཟབ་ཆོས་རྣམས་ལའང་སྤྱོད་པའི་སྲོལ་བྱུང་། །དེ་ཡང་རོང་ཟོམ་ཆོས་བཟང(1012-1088)གིས། “འདི་སྐད་དུ། ཇི་ལྟར་རྒྱལ་པོ་རང་གི་རྒྱས། །རྒྱལ་པོས་རྩིགས་ནི་བཏབ་པ་ལྟར། །བདག་ཉིད་ཆེན་པོ་མཚན་མའི་གཟུགས། །ཐམས་ཅད་ཀུན་ལ་དེ་བཞིན་འདེབས། །……འདི་སྐད་དུ། རྒྱ་ཡིས་བཏབ་ཅིང་མཚོན་པའི་ཕྱིར། །ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་ནི་བྱ་བ་སྟེ། །རྡོ་རྗེ་རྒྱ་ཡིས་བཏབ་ཕྱིར་རོ། །ཞེས་གསུངས་པ་ལྟ་བུ་དང་། ཡེ་ཤེས་རྒྱ་ཡིས་བཏབ་པའི་ཕྱིར། །ཞེས་གསུངས་པ་ལྟ་བུའོ། །འདི་དག་ནི་སྤྱིའི་ངེས་ཚིག་གོ། །”[28]ཞེས་པ་ལྟར། རྒྱལ་པོའི་བཀས་རྒྱས་བཏབ་པ་ལྟར་མཚོན་པར་བྱ་བའི་ཕྱིར་ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་བརྗོད་པའི་སྒྲ་བྱུང་བ་དེ་ལྟར་ཡིན་ལ། རྗེ་བཙུན་གྱི་མགུར་དུའང་། “ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་ལྟ་བའི་རྫོང་”ཞེས་པ་སོགས་ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་པ་རིམ་གྱིས་ཟབ་མོའི་དེ་ཉིད་མཚོན་པའི་བརྡ་ཆད་ཁྱད་པར་ཅན་ཞིག་ཏུ་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་ངོ་། །
གླེགས་བམ་ལ་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་འཆིང་བའི་རྣམ་གཞག་ནི་ཐོག་མར་རྒྱ་གར་དུ་བྱུང་བའི་ལམ་སྲོལ་ཞིག་ཡིན་པར་སྣང་། དེ་ཡང་དཔེ་ཆ་ཤིན་ཏུ་དཀོན་པའི་རིགས་སམ། ཡང་ན་གསང་རྒྱ་ཤིན་ཏུ་དམ་པའི་རིགས་ཏེ། མན་ངག་སོགས་ཆིག་རྒྱུད་ཅན་གྱི་རིགས་ལ་ཆེད་དུ་སྲུང་སྐྱོབ་དང་གཅེས་ཉར་བྱ་ཕྱིར་སྐུ་རགས་སམ། དཔེ་རས་སོགས་ཀྱིས་རིམ་པ་བདུན་དུ་བཅིངས་ཏེ། རིམ་པ་སོ་སོར་ཕྱག་རྒྱའམ། མཚན་རྟགས་བཀོད་དེ་གཅེས་པར་ཉར་བའི་རྣམ་པ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཚུལ་གོང་སོང«འཕགས་པ་བརྒྱད་སྟོང་པར»བསྟན་པའི་རྟག་ངུའི་རྟོགས་བརྗོད་ལས་ཤེས་ནུས་པ་དེ་ལྟར་ཡིན་ལ། ད་སྔ་མཐོང་དུ་ཡོད་པའི་ཡིག་ཚང་ཁག་ལས་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་སྐོར་འཁོད་པ་སྔ་ཤོས་སུའང་གྱུར་ཡོད་སྙམ། དེ་ཡང་དེང་གི་དཔྱད་འབྲས་ལ་གཞིགས་ན། «འཕགས་པ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་བརྒྱད་སྟོང་པ»ནི། སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་བརྒྱ་ལོ་དང་པོ་ནས་སྤྱི་ལོའི་བརྒྱ་ལོ་དང་པོའི་བར་དུ་ཡི་གེའི་གཟུགས་སུ་གཞི་གྲུབ་པ་ཞིག་ཡིན་པར་སྨྲས་ཡོད་ལ། བོད་དུའང་བརྒྱ་ལོ་བརྒྱད་པའི་སྐབས་སུ་རྒྱ་གར་གྱི་མཁན་པོ་ཤཱཀྱ་སེ་ན་དང་ཛྙ་ན་སིདྡྷི་དང་ཞུ་ཆེན་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་བན་དེ་དྷརྨ་ཏཱ་ཤཱི་ལ་སོགས་པས་བསྒྱུར་ཅིང་ཞུས་ཏེ་གཏན་ལ་ཕབ་ཡོད་པ་ནི། «དཀར་ཆག་ལྡན་དཀར་མ»དང་། «དཀར་ཆག་འཕང་ཐང་མ»སོགས་སུ་བལྟས་ན་ཤེས་སླ་བ་ཡིན་ལ། ཁྱད་པར་དུ། ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཤོག་དྲིལIOL.Tib.57ནི། «འཕགས་པ་བརྒྱད་སྟོང་པ»ལས། «རྟག་ངུའི་རྟོགས་བརྗོད»སྐོར་འཁོད་ཡོད་པའི་ཡིག་ཚང་ཡིན་པ་སོགས་སྒྲུབ་བྱེད་མང་།
སྐབས་སུ་བབ་པའི“རྒྱ”ནི་སྐུ་རགས་དང་། “རིམ་པ་བདུན་”ནི་སྐུ་རགས་བདུན་དང་། “རྒྱས་བཏབ”ཅེས་པ་ནི། རང་མིང་གི་རྒྱས་བཏབ་པ་ཞེས་རྗེ་ཙོང་ཁ་པས་བཀྲལ་ཡོད་པ་ནི་ཤིན་ཏུ་མད་པའི་གཏམ་དུ་སྣང་། སྐུ་རགས་ཞེས་པ་དོན་ལ་གླེགས་ཐག་གི་དོན་ཡིན་ལ། བཙན་པོའི་སྐབས་ནས་ཀྱང་དེ་ལ“རྒྱ་ཐག”ཅེས་སྤྱད་པར་སྣང་སྟེ། ཤོག་དྲིལIOL.Tib.J.VOL.57ལས། «རྒྱ་ཐག་དང་ཤོག་ཤོག་ཆགས་པ་སླར་འབུལ་གྱི་གན་རྒྱ»རུ། “སེར་ཛྀན་ཁེང་གྀ་བུ་ལོན་རྒྱ་ཐག་གཅིག་དང་ཤོག་ཤོག་ཡུག་ཐུང་བཅུ་……དུས་དེར་མ་ཕུལ་ན་། ཤོག་ཤོག་དང་རྒྱ་ཐག་གཉིས་ཀ་བསྒྱུར་ཏེ་། དམ་རྒྱ་གསུམ་མྱི་།/དགོས་པར་དམ་རྒྱ་ཕྱི་མོ་གཅིག་བགྱིས་པ་དེས་རྀང་ལུགས་བགྱིསྟེ”[29]ཞེས་གསལ་བར་བསྟན་ཡོད་ལ། སྐབས་སུ་བབ་པའི་རྒྱ་ཐག་ནི། ཆོས་ཀྱི་ཡི་གེ་ལ་ཉེ་བར་མཁོ་བ་ཡིན་པས་གོང་གསལ་གྱི་སྐུ་རགས་ཀྱི་རྒྱ་དང་མཚུངས་པ་ཡིན། གཞན་ཡང་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་ནི། “སྐུ་རགས་”ཙམ་མ་ཡིན་པར། ན་བཟའ་འམ་དཔེ་རས་ལའང་འཇུག་སྟེ། དེ་ཡང«བསྟན་འགྱུར»ལས། “པོ་ཏི་དང་གླེགས་བམ་ཡིན་ན་……བྱང་ཆུབ་ཀྱི་ཡན་ལག་བདུན་གྱིས་ན་བཟའ་གསོལ་ཏེ། རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་གདབ་སྟེ་ཡིག་འབྲུའི་རང་བཞིན་དུ་ཞུ་བར་བསམ་མོ། །”[30]ཞེས་པ་ལྟ་བུའོ། །རྒྱ་གར་གྱི་ལུགས་བཞིན་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་པའི་གླེགས་བམ་ཐོག་མ་ནི། གོང་དུ་ཞུས་པ་ལྟར་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་སྙན་བཙན་གྱི་སྐབས་སུ་བོད་ལ་བྱུང་བ་ནི་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་གཏམ་མོ། །
དེ་ལྟ་བུའི་ལམ་སྲོལ་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་སྐབས་ནས་བཟུང་རིམ་གྱིས་བོད་ཀྱི་མཁས་པའི་བསྟན་བཅོས་རྣམས་ལ་སྤྱད་པར་སྣང་སྟེ། དཔེར་བརྗོད་ན། རྒྱལ་བ་བཀའ་གདམས་པའི«ཞུས་ལན་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བ་ལྷ་ཆོས་བདུན་ལྡན་གྱི་བླ་མ་བརྒྱུད་པ་རྣམས་ཀྱི་རྣམ་ཐར»ལས། “འཇིག་རྟེན་ན་གྲོགས་ཚངས་པ་མཚུངས་པར་སྤྱོད་པ་ཁྱེད་འདྲ་བ་རྙེད་པར་དཀའ། བསྟན་འཚལ་གསུང་ནས་འཁར་གསིལ་བདེ་མོ་ཞིག་གདའ་བའི་སྦུ་གུ་ནས་གླེགས་བམ་དཔངས་མཐོ་ལ་ཞེང་དུ་རྒྱས་པ་ན་བཟའ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་གཡོགས་པ། གོས་ཆེན་གྱི་སྐུ་རགས་ཅན་ཞིག་ཕྱུང་ནས་བྱུང་། ཁོ་བོས་ད་དུང་ན་བཟའ་རྣམས་རིམ་གྱིས་བསལ་ནས་སྟོན་པར་ཞུ་ཞུས་པས། དེར་ཁོང་གིས་ན་བཟའ་ཕྱི་མའི་ཕྱི་མ་རྣམས་ཐང་ལ་བཏིང་ནས་གདན་བདུན་རྩེག་ཅིག་གི་སྟེང་ན། གླེགས་བམ་སྒྲོམ་དང་བཅས་པ་བཞག་པས། འོད་དཀར་པོ་ཞིག་ཀྱང་ཟུག་པ་ཁོ་བོས་མཐོང་ནས།”[31]ཞེས་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་ལ་ན་བཟའ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་གཡོགས་ཤིང་། དེ་ལ་གོས་ཆེན་གྱི་སྐུ་རགས་ཀྱིས་བཅིངས་པ་ལྟ་བུ་ཡིན། གཞན་ཡང་རྙིང་མའི་གཏེར་ཆོས་ཏེ། དཔེར་བརྗོད་ན། «པདྨ་བཀའ་ཐང»དང་། «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ»དང་། སྟག་ཤམ་རྡོ་རྗེས་མཛད་པའི«མཁའ་འགྲོ་ཡེ་ཤེས་མཚོ་རྒྱལ་གྱི་རྣམ་ཐར»སོགས་སུ་གཏེར་ཆོས་རྣམས་གསང་རྒྱ་དམ་པའི་སྐད་དུ། “སཱམཱཡཱ༔ རྒྱརྒྱརྒྱ༔ གཏེར་རྒྱ༔ སྦས་རྒྱ༔ གསང་རྒྱ༔ ཟབ་རྒྱ༔ གཏད་རྒྱ༔ རྒྱརྒྱརྒྱ༔”[32]ཞེས་པ་ལྟ་བུ་མང་དུ་འབྱུང་ཡང་འདིར་ལོགས་སུ་མ་སྤྲོས་ལ། «ཞུས་ལན་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བའི»དབུ་ལ་བཞུགས་པ་ནི། དགེ་བཤེས་སྟོན་པས་མཛད་པའི«གླེགས་བམ་གྱི་བཀའ་རྒྱ»ཡིན་ལ། ཆོས་དེ་མ་གསུངས་པའི་གོང་ལ་བཀའ་རྒྱ་དེ་ཉིད་ཚར་རེ་ཀློག་པར་མཛད་པ་ཡིན་ཚུལ་བཀའ་རྒྱའི་མཇུག་བྱང་ནས་འབྱུང་བ་ལྟར་དང་། བཀའ་རྒྱ་དེ་ཉིད་ལས་ཀྱང་། “བཀའ་རྒྱ་བཀྲོལ་ན་སྲས་སུ་ག་ལ་རུང་། །སྙིང་གཏམ་སྙིང་དུ་བརྒྱུད་ན་ཟབ་ཆོས་ཡིན། །ལེགས་བཤད་སེམས་ལ་འཆང་ན་ཡུན་དུ་འཕྲོད། །”[33]ཅེས་དང་། “བཀའ་རྒྱ་འདི་ལས་འགལ་བར་མ་བྱེད་ཅིག །འདི་ནི་མི་མངོན་རྒྱུད་ལ་རྒྱས་གྱུར་ཅིག །འདི་ཡི་བརྒྱུད་པ་ཆད་པར་མ་གྱུར་ཅིག །འདི་ཡི་བརྒྱུད་པ་བཙུན་ཞིང་ཕྱུག་པར་ཤོག །འདི་ནི་བདག་གི་བཀའ་རྒྱ་དམ་པའོ། །གདམས་ངག་འདི་ནི་མཐིལ་དུ་བསྟན་པ་ཡིན། །འདི་ནི་ནན་གྱིས་བསྟན་པའི་བཀའ་རྒྱའོ། །”[34]ཞེས་པ་ལྟར་“བཀའ་རྒྱ་”དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་མང་དུ་འབྱུང་བ་ཡིན་ནོ། །
མདོར་ན། གླེགས་བམ་གྱི་ཐོག་མའི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ནི། ཕྱིའི་དངོས་པོ་སྟེ། ཤོག་དྲིལ་ཁག་ཏུ་བསྟན་པའི“ཕྱི་ཆས”དང“གླེགས་ཐག”བཅས་པ་ལ་གོ་དགོས། དེ་ཡང་གླེགས་བམ་དེ་ཉིད་སྲུང་སྐྱོང་བྱ་ཆེད་དུ་སྤྱད་པའི་ན་བཟའ་དང་སྐུ་རགས་ལ་གོ་དགོས་པ་ཙམ་ལས། གསུང་རབ་དང་བསྟན་བཅོས་གང་ཞིག་ལ་ངེས་པའི་ཚེག་ཤད་དང་། ལེའུ། ཤོ་ལོ་ཀ །བམ་པོ་སོགས་ཀྱི་གྲངས་ལ་གཞིགས་པའི་རྣམ་གཞག་ཅིག་མིན་པར་སྣང་།
བཞི་པ། རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་འཕེལ་འགྱུར།
བོད་དུ་ཡི་གེའི་ལག་ལེན་རྒྱ་ཆེར་དར་བ་དང་བསྟུན་ཏེ། ཡི་གེའི་གྲངས་ངེས་དང་། ཉར་ཚགས། འཛིན་སྐྱོང་སྤེལ་གསུམ་གྱི་དགོས་ཆེད་ལ་གཞིགས་ནས་རིམ་གྱིས་གླེགས་བམ་ལ་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ཏེ། “ཚིག་འབྲུ་མི་འཁྲུག་པ་ཚིག[ཚེག]གི་རྒྱ། ཚིག་རྐང་མི་འཁྲུག་པ་ཤད་ཀྱི་རྒྱ། ཚིག་དོན་མི་འཁྲུག་པ་ལེའུའི་རྒྱ། ཤོ་ལོ་ཀ་མི་འཁྲུག་པ་བམ་པོའི་རྒྱ། བམ་པོ་མི་འཁྲུག་པ་བམ་པོའི་གྲངས་ཀྱི་རྒྱ། མཐའ་མི་འཆོལ་བ་སྣ་ཐིག་གི་རྒྱ། གླེགས་བམ་མི་འཁྲུག་པ་གདོང་ཡིག་གམ་སྤྱན་ཁྱེར་གྱི་རྒྱ་དང་བདུན་ནོ། །སྤྱན་ཁྱེར་ནི་དཔེ་ཆ་འགའ་ཞིག་གི་གྲངས་ཡིག་ཕན་ཚུན་ལ་དཔེ་སོ་སོའི་མིང་བྲིས་པ་ལ་ཟེར་གསུངས་སོ། །”[35]ཞེས་པའི་རྣམ་གཞག་འདི་ཉིད་བྱུང་བ་ཡིན། འདི་ལྟ་བུའི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་ལམ་སྲོལ་ཡང་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་སྐབས་ནས་བྱུང་ཡོད་པ་ནི། ཏུན་ཧོང་ཤོག་དྲིལIOL.Tib.J.VOL.31«ཤེར་ཕྱིན་སོགས་ཀྱི་གཞུང་ཚད»ཅེས་པས་གསལ་བར་དགྲོལ་ནུས་པ་དཔེར་ན། “ཡུམ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་དུ་ཕྱིན་བ[པ་]ལ་། ཚག་བྱ[བྱེ་]བ་བཞི་དང་། བཞི་འབུམ་ཡོད་། ཤད་བཞི་འབུམ་ཡོད་། ཤུ་ལོག་སྟོང་ཕྲག་བརྒྱའ་། ལེའུ་བདུན་བཅུ་རྩ་གཉིས་། །བམ་པོ་སུམ་བརྒྱའ་ཡོད་།། །།”[36]ཅེས་པ་ལྟ་བུ་སྟེ། འདིར་ཡང་ཚིག་འབྲུ་མི་འཁྲུག་པར་ཚག་གམ་ཚེག་གི་གྲངས་དང་། ཚིག་རྐང་མི་འཁྲུག་པར་ཤད་དང་ཤོ་ལོ་ཀའི་གྲངས་དང་། ཚིག་དོན་མི་འཁྲུག་པ་ལེའུའི་གྲངས་དང་། ཤོ་ལོ་ཀ་མི་འཁྲུགས་པ་བམ་པོའི་གྲངས་བཅས་རྒྱ་རིམ་པ་བཞིའམ་ལྔ་བསྟན་ཡོད་པ་འདི་ལྟར་ལགས་ཤིང་། མཐའ་མི་འཁྱོལ་བ་སྣེ་ཐིག་གི་རྒྱ་བཀོད་པའི་ཤོག་དྲིལ་མང་དུ་ཡོད་པ་ནི། ཤོག་དྲིལIOL.Tib.J.VOL.18ལ་གཟིགས་ན་ཤེས་ནུས་པར་མ་ཟད། ཤེར་ཕྱིན་གྱི་གཞུང་ཕལ་ཆེ་བ་ལ་སྣེ་ཐིག་གི་རྒྱ་ལེགས་པར་བཀོད་ཡོད་ལ། གླེགས་བམ་མི་འཁྲུག་པའི་ཆེད་དུ་གདོང་ཡིག་གམ་ཀ་ཐོའི་རྒྱའང་རྒྱ་ཆེར་བཀོད་ཡོད་པ་ཤོག་དྲིལPel.tib.1297«ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་སྟོང་ཕྲག་བརྒྱ་བ»[37]ཡི་རྣམ་པར་གཟིགས་ན་ཤེས་ནུས་པ་ཡིན་ཏེ། དེ་ལ་སྔ་ཕྱིར་ཀ་མད་ཀྱི་གྲངས་མི་གཅིག་པ་གཉིས་ཏེ། ཐོག་མར་ཀ་ནས་ཨ་དང་། དེ་ནས་ཀ་ནས་ཨའི་བར་དུ། ན་བཏགས་པ་དང་། མ་བཏགས་པ། ང་བཏགས་པ། བ་བཏགས་པ། ཡ་བཏགས་པ། ར་བཏགས་པ། ལ་བཏགས་པ། ཝ་བཏགས་པ་བཅས་དང་། དེ་ནས་ཀ་ནས་ཨའི་བར་ལ་ར་མགོ་དང་ས་མགོ་བསྣན་པ་སོགས་བཀོད་ཡོད་པ་དང་། བར་དུ་ཤོག་གྲངས་བརྒྱ་རེའི་མཚམས་སུ་གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་རེ་རེ་བརྗེ་བ་ཡིན། མཇུག་ཏུ་བོད་ཡིག་གི་གྲངས་ཀ་བཅས་རིམ་པ་གསུམ་ཙམ་བཀོད་ཡོད་གཤིས། ཤིན་ཏུ་འཇུག་བདེ་བར་སྣང་། གཞན་ཡང་ཤོག་དྲིལPel.tib.0099«ཏིང་ངེ་འཛིན་མཆོག་དམ་པའི་མདོ»[38]ལྟ་བུར་ཐོག་མར་ཀ་ཐོའི་རྒྱ་དང་། དེ་ནས་བོད་ཡིག་གི་གྲངས། དེ་ནས་རྒྱ་ཡིག་གི་གྲངས་བཅས་རིམ་པ་གསུམ་དུ་བཀོད་ཡོད་པ་དང་། ཤོག་དྲིལPel.tib.0122[39]ལྟ་བུར་ཐོག་མར་བརྗོད་བྱའི་སྙིང་པོར་གྱུར་པའི་བརྡ་ཆད་“ཉམས་”ཞེས་པ་བཀོད་རྗེས་ཨང་གྲངས་ཐར་ཆགས་སུ་བཀོད་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་དང་། དེ་བཞིན་དུ། དབྱིན་ཉར་ཤོག་དྲིལIOL.Tib.J.VOL.1«ཚིགས་སུ་བཆད་པ་གཉྀས་པའྀ་བཤད་པའ»[40]ཞེས་པའང་ཐོག་མར་ཀ་ཐོའི་རྒྱ་དང་། དེ་ནས་གྲངས་ཀྱི་རྒྱ་དང་། དེ་ནས་གཞུང་གི་བརྗོད་བྱའི་རྒྱ་སྟེ། “ཚྀག་བཤད”དམ“ཚྀག”ཅེས་རིམ་པ་གསུམ་དུ་བཀོད་ཡོད་པ་དང་། ཤོག་དྲིལ་དེ་གའི་ཆོས་ཚན་བཞི་པ«རྟེན་ཅིང་འབྲེལ་བར་འབྱུང་བའི་ཚིགས་སུ་བཅད་པའ་རྣམ་པར་བཤད་པའ»[41]ཞེས་པའང་ཤོག་ལྡེབས་ཀྱི་ཉིན་ནམ་གོང་དུ་ཀ་ཐོའི་རྒྱ་དང་། བརྗོད་བྱའི་རྒྱ་སྟེ། “རྟེན་འབྲེལ་ཚྀགསུ་བཆད་”ཅེས་པ་དང་། སྲིབ་བམ་འོག་ཏུ་ཤོག་གྲངས་ཀྱི་རྒྱ་བཀོད་པ་ལྟ་བུ་དང་། ཤོག་དྲིལIOL.Tib.J.VOL.28ལས། «ཞི་བའི་སྦྱིན་བསྲེག»[42]ཅེས་པར་ཤོག་གྲངས་ཀྱི་རྒྱ་ལ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་གྲངས་སྦྱར་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་དང་། གཞན་ཡང་ཆོས་ཚན་ཐུང་ངུ་རྣམས་ལ་གསལ་བྱེད་སུམ་ཅུའི་གྲངས་ཐར་ཆགས་སུ་བཀོད་པའམ། ཆོས་ཚན་འབྲིང་པོ་དང་ཆེན་པོ་རྣམས་ལ་ཀ་ཐོའི་རྒྱ་ལ་རིམ་པ་གཉིས་སུ་ཕྱེ་བའི་དཔེ་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཡོད་ཀྱང་འདིར་མང་བར་དོགས་ཏེ་མ་དྲངས་སོ། །
གཞན་ཡང་ཤོག་དྲིལIOL.Tib.J.VOL.45(47)[43]«འཕགས་པ་ལང་ཀར་གཤེགས་པ་རིན་པོ་ཆེའི་མདོ་ལས། །སངས་རྒྱས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་གསུང་གི་སྙིང་པོའི་ལེའུ་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་པ»ཞེས་པར། བམ་པོ་རེ་རེའི་རྫོགས་མཚམས་སུ་རི་མོའི་རྟགས་ཀྱིས་རྣམ་པར་འབྱེད་པའི་སྲོལ་ཡོད་པ་ཡིན། མདོར་དྲིལ་ན། དུས་སྐབས་དེ་ཙམ་ལ་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་ལག་ལེན་རྒྱ་ཆེར་དར་ཡོད་པ་ནི། སྐབས་དེའི་ཡིག་ཚང་རྣམས་ལ་དངོས་བཅར་གྱིས་དཔྱད་ཚེ་ལེགས་པར་ཤེས་ནུས་པ་ཡིན། གོང་གསལ་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་སྟེང་དུ། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་མཆོག་གིས་སླར་ཡང་དཀར་ཆག་གི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་བཀོད་གནང་མཛད་པ་ནི། ཇི་སྐད་དུ། “(༡)སྡེ་ཚན་གང་གི་ཁོངས་ཡིན་པ། (༢)རྩོམ་ཡིག་གི་ཁ་བྱང་དང་མིང་། (༣)རྩོམ་པ་པོའི་མིང་། (༤)ལེ་ཚན་གྱི་གྲངས། (༥)པོད་གྲངས། (༦)ཤོག་གྲངས། (༧)ཆ་ཚང་མིན་བཅས་ཡིན།”[44]ཞེས་པ་ལྟ་བུའོ། །འདི་ནི་དེང་གི་རིག་ཚན་གསར་པ་སྟེ། དཀར་ཆག་རིག་པ་ལ་ཉེ་བར་མཁོ་བའི་ཤེས་བྱ་ཞིག་ལགས་པར་མ་ཟད། རྒྱ་སོ་སོའི་གོ་དོན་དང་ཇི་ལྟར་གདབ་དགོས་ཚུལ་སོགས་རྒྱས་པར་གཞུང་དེ་ཉིད་ལས་བླང་དགོས་པ་ཡིན། གཤམ་དུ་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་དགོས་ཆེད་སྐོར་ནས་ཅུང་ཟད་སྤྲོ་བར་བྱའོ། །
ལྔ་པ། གླེགས་བམ་ལ་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གདབ་པའི་དགོས་ཆེད།
རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་དགོས་ཆེད་ལ། «བསྟན་འགྱུར»ལས«ཤེར་ཕྱིན»གྱི་གཞུང་དུ་འདི་སྐད་གསུངས་ཡོད་དེ། “རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་བཏབ་ནས་ཞེས་བྱ་བ་ནི་རྙེད་དཀའ་ཞིང་དོན་ཆེ་བ་ཉིད་ཀྱིས་འདི་ལ་གུས་པ་བསྐྱེད་པར་བྱ་བའི་དོན་དུ་སྐ་རགས་བདུན་གྱིས་ཤིན་ཏུ་དམ་པར་བཅིངས་ནས་མདུད་པའི་གནས་བདུན་ལ་རང་གི་མིང་གི་རྒྱ་བདུན་གྱིས་རྒྱས་བཏབ་ནས་བཞག་པ་ཡིན་ནོ་ཞེས་ཁ་ཅིག་གིས་འདོད་དོ།”[45]ཞེས་པ་ལྟར། མདོ་རྩ། རྙེད་དཀའ་ཞིང་དོན་ཆེ་བ་དང་། གུས་པ་བསྐྱེད་ཕྱིར་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་བཏབ་པ་ཞིག་ཡིན། དེ་ཡང«གསེར་ཐང»དུ། “ཕྱག་དཔེ་འགངས་ཆེན་དེ་རྣམས་ཤིང་སྒམ་སྐྱ་བོ་འཕང་དུ་མཐོ་གསུམ་ལ་ཚོན་གང་ཆད་པ། སྲིད་དུ་མཐོ་དྲུག་ཡོད་པ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་བཅུག་འདུག་པ་སྒམ་དེ་ཡང་བུ་སྟོན་གྱི་ཡིན་ཟེར། དེའི་ནང་དུ་བོད་དཔེ་བྲིས་མ་མང་པོ་ཡང་འདུག །སུ་ལ་ཡང་རྒྱུས་མེད་པའི་དཔེ་རིང་ཞིག་གོས་ཐུམ་དགུ་ཙམ་གིས་དྲིལ་ནས་འདུག་པར་ཞལ་ཕྱེས་པས། བུ་སྟོན་གྱིས་མཛད་པའི་སྒྲོན་གསལ་བཤད་སྦྱར་མཐའ་དྲུག་གསལ་བ་དང་པོའི་རྩོམ་གདན་དེ་སྣང་། དཔེ་འདི་ཐུགས་སྲས་ལོ་ཙཱ་བའི་ཕྱག་བྲིས་ཡིན་པས་ཕྱི་ལ་མ་འཁྱར་བ་དགོས་བྱ་བ་སོགས་འདུག”[46]ཅེས་པ་ལྟར་ཕྱི་ལ་མི་འཁྱར་བའི་ཕྱིར་རྒྱ་རིམ་པ་དགུ་ཡིས་བཏབ་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་དང་། གཞན་ཡང་། བཀའ་བརྒྱུད་གོང་མ་རྣམས་ཀྱི་གསང་ཚིག་དང་། གསང་གཏམ་རྣམས་གཙིགས་དང་རྒྱ་མདུད་ཀྱི་བཀའ་རྒྱས་བཙན་པར་བསྡམས་པའི་ཚུལ་མང་དུ་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད་པ་ཡིན་གཤིས་འདིར་རྒྱས་པར་མ་སྤྲོས་སོ། །[47]
འོ་ན་ཡིག་ཚང་ལ་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ནམ། གླེགས་བམ་ལ་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གདབ་རྒྱུའི་དགོས་ཆེད་གང་ཡིན་ཟེར་ན། དེ་ནི་དེང་གི་དཀར་ཆག་རིག་པའི་སྐབས་ཀྱི་དཀར་ཆག་གི་བྱེད་ནུས་དང་མཚུངས་པ་ཞིག་རེད། དོན་ལ་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ནི། གོང་དུ་སོང་བ་ལྟར། གསུང་རབ་དང་བསྟན་བཅོས་གང་ཞིག་ལ་ཆད་སྐྱོན་མི་འབྱུང་བའི་ཕྱིར་ཚེག་དང་ཤད་ནས་རིམ་གྱིས་བམ་པོའི་གྲངས་ཀྱི་བར་དུ་གཏན་ལ་འབེབས་པ་དེ་ལྟར་ལགས། དེ་ཡང་ཇི་སྐད་དུ། “དཔེ་ཆ་ནི་དཀར་ཆག་རིག་པའི་རྨང་གཞི་ཡིན་པ་དང་། དཔེ་ཐོ་ནི་དཀར་ཆག་རིག་པའི་ས་བོན་ཡིན་”[48]ཞེས་པ་ལྟར། བོད་ཀྱི་དཔེ་ཐོའི་ས་བོན་ཡང་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་ཡིན་ཏེ། དཔེར་བརྗོད་ན། ཤོ་ལོ་ཀ་འབུམ་ལ་འབུམ་པ་དང་། ཤོ་ལོ་ཀ་ཉི་ཁྲི་ལྔ་སྟོང་ལ་ཉི་ཁྲི་ལྔ་སྟོང་པ། ཤོ་ལོ་ཀ་ཁྲི་བརྒྱད་སྟོང་ལ་ཁྲི་བརྒྱད་སྟོང་པ། ཤོ་ལོ་ཀ་ཁྲི་ལ་ཁྲི་པ། ཤོ་ལོ་ཀ་བརྒྱད་སྟོང་ལ་བརྒྱད་སྟོང་པ། ཤོ་ལོ་ཀ་བརྒྱ་ལ་བརྒྱ་པ། ཤོ་ལོ་ཀ་སུམ་ཅུ་ལ་སུམ་ཅུ་པ་སོགས་གསུང་རབ་ཀྱི་མཚན་ལའང་ཤོ་ལོ་ཀའི་གྲངས་ཀྱིས་སྨོས་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་ནི་ཐོག་མར་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱའམ་དཔེ་ཐོའི་རྣམ་པ་ཡོད་པ་ལ་ཕྱིས་ནས་རིམ་གྱིས་དེ་ལྟར་ཆགས་པ་ཞིག་ཡིན་ངེས་སྙམ།

མཇུག་བསྡུ་བ།

མདོར་དྲིལ་ན། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ཁག་ཏུ་བཤད་པའི་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་ནི། རྒྱ་གར་གྱི་ལུགས་ནས་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་གྱི་དུས་སུ་ཐོག་མར་བོད་ལ་བྱུང་ཞིང་། ཤིན་ཏུ་དཀོན་པའམ་བཀའ་རྒྱ་ཤིན་ཏུ་བཙན་པའི་རིན་པོ་ཆེའི་ཟ་མ་ཏོག་གི་ནང་དུ་གསེར་གྱི་གླེགས་བམ་མུ་ཏྲའི་ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་པ་དེ་ལ་བོད་སྐད་དུ་གཉན་པོ་གསང་བ་ཞེས་བསྒྱུར། ཕྱག་རྒྱ་ནི་བོད་ཀྱི་བཙན་པོས་བཀའ་གཙིགས་སོགས་ཡི་གེ་གཉན་པོ་རྣམས་ལ་ཆེད་དུ་སྤྱོད་པའི་རྒྱས་ཤིག་ཡིན་ནའང་། བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ནས་བཟུང་གསང་སྔགས་ཀྱི་གཞུང་དང་། ཆོས་ཀྱི་ཡི་གེ་གཉན་པོ་རྣམས་ལ་སྤྱོད་པའི་བརྡ་རུ་འཕོས། རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་ནི་ཐོག་མར་སྐུ་རགས་དང་ན་བཟའ་རིམ་པ་བདུན་གྱིས་བཅིངས་ཤིང་དེ་ལ་ཕྱག་རྒྱའམ་སུག་རྒྱ་ཕོགས་པའི་གླེགས་བམ་ལ་བྱ་ཡང་། ཕྱིས་ནས་ཚིག་འབྲུ་དང་། ཚིག་རྐང་། ཚིག་དོན། ཤོ་ལོ་ཀ །བམ་པོ། མཐའ་མི་འཆོལ་བ། གླེགས་བམ་སོགས་མི་འཁྲུགས་པའི་བརྡ་རུ་སྤྱད་པར་སྣང་། ཉེ་བའི་དུས་སུ་དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་མཆོག་གིས་གླེགས་བམ་གྱི་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་གྱི་རིགས་ལམ་ལ་བརྟེན་ཏེ་དཀར་ཆག་ལའང་རྒྱ་རིམ་པ་བདུན་དུ་བཀོད་གནང་མཛད་ཡོད་པའོ། །

ལུང་ཁུངས་དཔྱད་ཡིག
[1] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་354-355{འདི་ལ«ཉང་རལ་ཆོས་འབྱུང་དུ»འཆད་སྟངས་ཅུང་ཟད་མི་འདྲ་སྟེ། བོན་པོའི་ཡི་གེ་ལྷ་དགེ་ཅན་དང་། རྗེ་ཉིད་གསུངས་པ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན། ཟ་གཞུག་རྒན་རབས་ཅན། འདབ་མ་དགུ་རྩེག་ཅན། ཟིང་པོ་སྣ་ཚོགས་ཅན་བཅས་ལྔའོ། །(ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། «ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད།»ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་459) ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་ལྟར་ན། “སྤ་ས་བོན་པོས་བརྩམས་པ་ཡོ་ག་ལྷ་དགྱེས་ཅན་ཡབ་ཚན་འབངས་ཀྱིས་བརྩམས་པ་ཐང་མ་འཇུག་དྲལ་ཅན་སྐྱེ་ནམ་གྱིས་བརྩམས་པ་ཟིངས་པོ་སྣ་ཚོགས་ཅན་ཞང་བློན་གྱིས་བརྩམས་པ་ལྟབ་མ་དགུ་བརྩེགས་ཅན་རྗེ་ཉིད་ཀྱིས་བརྩམས་པ་གསང་པ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་དང་ལྔ་”ཞེས་གསལ།(ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་།»ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།1987ལོ། ཤོག་ངོས་98-99)ཅན་ལྔའི་སྐོར་ལ་མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་དཔྱད་གླེང་གནང་ཡོད་པས་དེར་གཟིགས་འཚལ།[མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་བརྩམས། བདེ་ཁང་བསོད་ནམས་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་དབྱིན་ཡིག་ནས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། «མདའ་དང་འཕང་།»(བར་ཆ།) པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2020ལོ།]}
[2] “དང་པོར་ལྷ་མཐོ་དོ་རེ་སྙ་བརྩན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་མགོ་བརྙེས་སྟེ་། མུ་ཏྲི་ཕྱག་རྒྱ་ཙམ་དང་། པང་ཀོང་ཕྱག་རྒྱ་པ་རྒྱ་ནག་གི་ཡི་གེར་བྲིས་པ་ཅིག་བརྙེས་ན་ཡང་མཆོད་ནས་བརྙན་རམ་ནི་མ་དགོངས་།”(གུ་གེ་པཎྜི་ཏ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན། «ཉི་མའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་དང་ཟླ་བའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས།»ལྷ་ས།བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014ལོ། ཤོག་ངོས་159)
[3]«དབའ་བཞེད་»དུ། “གཉན་པོ་གསང་བ་ཞལ་ཕྱེ་བས་ཟ་མ་ཏོག་གི་སྙིང་པོ་(ཡི་གེ་དྲུག་པ་)རྒྱ་གར་གྱི་ཡི་གེ་གསེར་གྱིས་བྲིས་པ་ཅིག་དང་མུ་ཏྲའི་ཕྱག་རྒྱ་(གཙུག་ཏོར་དྲི་མེད་)ཅིག་བྱུང་ངོ་། །”ཞེས་གསལ།(དབའ་གསལ་སྣང་།«དབའ་བཞེད་བཞུགས་སོ། །»ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོ། ཤོག་ངོས་2)ནེའུ་པཎྜི་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས་ན་རེ། “ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་གྱི་སྐུ་དྲིན་ལ། དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་དབུ་བརྙེས་པ་ཡིན་ལ། དེའི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་ཏུ་བཤད་ན། སྐྱེས་བུ་དམ་པ་དེས་རྒྱལ་སྲིད་འཛིན་པའི་ཚེ། ལི་ཐེ་སི་དང་ཐོ་གར་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་བློ་སེམས་མཚོ་གཉིས་ཀྱིས། རྒྱ་གར་པཎྜི་ཏ་མཁས་པ་ལེགས་བྱིན་སྤྱན་དྲངས་ནས་བྱོན་ཏེ། རྒྱལ་པོ་ལ་ཆོས་གསུངས་པས། བོད་ན་ཡི་གེ་མེད་པའི་སྟབས་ཀྱིས་བསླབ་ཏུ་མ་བཏུབ་ནས། ཟ་མ་ཏོག་སྐོད་<བཀོད་>པ། སྙིང་པོ་ཡི་གེ་དྲུག་མ་(འདི་ཤོག་གྲིལ་[དྲིལ་]སེར་པོ་ནའོ།)གསེར་གྱིས་བྲིས་པ་(ལན་ཚའི་<ལཉྫའི་>ཡི་གེ་)གཅིག་མུ་ཏྲའི་<དྲའི་>ཕྱག་རྒྱས་བཏབ་ནས་རྒྱལ་པོ་ལ་ཕུལ་ཏེ། འདི་ལ་ཕྱག་དང་བསྐོར་བ་དང་། མཆོད་པ་བགྱིས་ལ་གསོལ་བ་ཐོབ། གང་འདོད་པའི་བྱིན་རླབས་འབྱུང་གིས། ངས་བོད་དུ་གདད་[བསྡད་]ཀྱང་ཕན་མི་ཐོགས་པར་འདུག་གསུངས་ནས་རྒྱ་ནག་ཏུ་བཞུད་དོ། །”ཞེས་གསལ། འདིར་ཐོ་གར་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་གཉིས་ཀྱིས་རྒྱ་གར་གྱི་མཁས་པ་སྤྱན་དྲངས་ཞེས་གསལ་བས། ཡང་སྙིང་ཐོ་གར་ནས་བོད་ལ་བྱོན་ནམ་ཡང་ན་རྒྱ་གར་ནས་བོད་ལ་བྱོན་མིན་ནི་བརྟག་བྱའི་གནས་སུ་གྱུར་ཡོད།(ནེའུ་པཎྜི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས།《སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །»ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་གཙོ་འགན་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། «བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1990ལོ། ཤོག་ངོས་14-15)
[4] “བོད་དུ་དམ་པའི་ཆོས་འབྱུང་བའི་སྔ་ལྟས་སུ་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་སྙན་ཤལ་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་ཕོ་བྲང་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་དུ་ནམ་མཁའ་ལས་བབས་མི་རབས་ལྔ་ན་འདིའི་དོན་ཤེས་པ་འོང་ཞེས་རྨི་ལམ་དུ་ལུང་བསྟན་ཏེ་ཆོས་ཀྱི་དབུ་བརྙེས་སོ། །”ཞེས«བསྟན་འགྱུར»དུ་གསལ།(སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར། མདོ་སྡེ། ཡ། ལྔ། འོག་68-5b) “ནམ་མཁའ་ལ་རོལ་མོའི་སྒྲ་སྣ་ཚོགས་པ་སྒྲོག་པ་ཅིག་བྱུང་ཙ་ན། འཇའ་ཚོན་ཁ་དོག་སྣ་ཚོགས་སུ་སྣང་བ་ཅིག་འཁྱིལ་བྱུང་བས།……གསེར་གྱི་གླེགས་བམ་ལ་བཻཌཱུརྱ་ཞུན་མས་བྲིས་པས་གླེགས་བམ་ཅིག་བྱུང་བས། དེ་རྒྱལ་པོས་ཁ་ཕྱེ་ནས་གཟིགས་པས་ཆོས་དང་བོན་གང་ཡིན་ངོ་མ་ཤེས་ཀྱང་། དེ་ངོ་མཚར་ཆེ་བ་ཅིག་འདུག་ནས། དེའི་མིང་ནི་གཉན་པོ་གསང་བ་བྱ་བར་བཏགས་སོ། །”(ཇོ་བོ་ཨ་ཏི་ཤས་གཏེར་ནས་བཏོན་པ། སྨོན་ལམ་རྒྱ་མཚོས་ཞུ་དག་བྱས། «བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ།» ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989ལོ། ཤོག་ངོས་95) “ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་བྱོན་པའི་ཚེ་དགུང་ལོ་དྲུག་ཅུ་ཐུབ་པ་ན། ཕོ་བྲང་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་གི་རྩེ་ན་བཞུགས་པ་ན་ནམ་མཁའ་ནས་ཟ་མ་ཏོག་ཅིག་བབ་པ་ཁ་ཕྱེ་བས་ཟ་མ་ཏོག་བཀོད་པ། དཔང་སྐོང་ཕྱག་བརྒྱ་པ། གསེར་གྱི་མཆོད་རྟེན་ཞིག་བྱུང་སྟེ། མིང་གཉན་པོ་གསང་བར་བཏགས་ཏེ་མཆོད་པས་ལོ་བརྒྱ་ཉི་ཤུར་ཐུབ་སྟེ་དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་དབུ་བརྙེས་ཤིང་དེ་ཡན་ཆད་ནི་ཆབ་སྲིད་བོན་གྱིས་བསྐྱངས་སོ། །དེའི་རྨི་ལམ་དུ་མི་རབས་ལྔ་ན་འདི་ཤེས་པ་འབྱུང་ཞེས་ལུང་བསྟན་ནོ། །”(བུ་སྟོན་རིན་ཆེན་གྲུབ། «བུ་སྟོན་ཆོས་འབྱུང་།» པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་181)“དགུང་ལོ་དྲུག་བཅུ་བཞེས་པ་སྐུ་མཁར་ཆེ། །ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་རྩེ་ལ་བཞུགས་པའི་ཚེ། །ནམ་མཁར་འཇའ་ཚོན་ཁ་དོག་སྣ་ཚོགས་བཀྲ། །མེ་ཏོག་ཆར་དང་ལྷ་ཡི་རོལ་མོ་བྱུང་། །གདུགས་ཤར་ཚེ་ན་ཉི་ཟེར་དང་འགྲོགས་ནས། །གསེར་ཤོག་ངོས་ལ་བཻཌཱུ་རྱས་བྲིས་པའི། །དཔང་ཀོང་ཕྱག་རྒྱ་མདོ་སྡེ་ཟ་མ་ཏོག །ཡིད་དུ་འོང་བའི་གླེགས་བམ་རྣམ་གཉིས་དང་། །གསེར་གྱི་མཆོད་རྟེན་མུ་དྲའི་ཕྱག་རྒྱ་དང་། །ཙིན་ཏ་མ་ཎིའི་སྐོས་ཕོར་རྣམ་དྲུག་བབ། །འདི་ལ་གཡུའི་མཆོད་རྟེན་བང་རིམ་བཞི་པ་ཞེས་ཀྱང་འབྱུང་། ཙིན་ཏ་མ་ཎིའི་སྐོས་ཕོར་ཞེས་པའི་བཅུ་གཅིག་ཞལ་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུའི་གཟུགས་ཀྱི་སྐོས་ཕོར་ཞིག་དང་། མུ་དྲའི་ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་ཚད་ཁྲུ་གང་ཙམ་གྱི་ནོར་བུའི་རིགས་ཀྱི་རྡོ་ལ་ཡིག་དྲུག་རང་བྱུང་ཅན་ཡོད་སྐད། དེའི་ཕྱིར་མདོ་ལ་སྔ་བ་ཟ་མ་ཏོག གཟུངས་ལ་སྔ་བ་ཙིན་ཏ་མ་ཎི་ཞེས་བོད་དུ་གྲགས་པ་ཡིན་ནོ། །”(དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།» པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་ངོས་90-91)གཞན་ཡང་གཤམ་གྱི་ཆོས་འབྱུང་རྣམས་སུ་གཟིགས།(ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར།《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་151；ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན། «རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་།» པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།1981ལོ། ཤོག་ངོས་74；གུ་རུ་ཨུ་རྒྱན་གླིང་པས་ཡར་ཀླུངས་ཤེལ་གྱི་བྲག་ཕུག་ནས་བཏོན་པ། «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ།» པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1986ལོ། ཤོག་ངོས་115)
[5] མ་ཡིག་ཆ་ཚང་ཞལ་བཤུས་བྱས་ན་གཤམ་ལྟར་ཏེ། “༄། །གནམ་བབས་ཀྱི་དར་མ་བམ་ཕོ་གཅིག་གོ།། །།མྱི་མགོན་ལྷ་སྲས་རྒྱལ་མཆོག་སྟེ་། །འཕྲུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་/སྲོང་བརྩན་དང་། །བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བརྩན་གཉིས་། །འཛམ་གླིང་མྱི་ཡུལ་བོད་ཁམས་སུ་། །འགྲོ་བ་/ཀུན་ལ་ཕན་མཛད་པའི་། །ཨུ་དུམ་འབའ་ར་འི་མེན་ཏོག་ལྟར་། །ཤིན་དུ་བཟང་དཀོན་སྨན་གི་མཆོག་། །/དུས་བདེ་གཤེགས་ཡུམ་གྱུར་པ་། །ཤེས་རབ་ཕ་རོལ་ཕྱིན་པའི་ཆོས་། །དེ་བཞིན་ཉིད་ལ་མཉམ་བ་སྟེ་། །/ཡོད་དང་མྱེད་པའི་ཕྱོགས་འཇིག་པའི་། །བླ་མྱེད་ཐེག་ཆེན་རབ་སྒྲགས་པ་། །འགེའུ་ཏམ་ཤག་ཀྱ་འི་བསྟན་པ་/བསླབས་། །དང་དུ་བླངས་ནས་ཐུགས་དམ་བཞེས་། །འགྲོ་བ་ཀུན་ལ་རྒྱས་པར་སྤེལ་། །བརྟན་བའི་གཟུངས་སུ་རྡོ་རིངས་ལ་/རྗེ་འབངས་རྣམས་ཀྱི་གཙིགས་སུ་བྲིས་། །གཙུག་ལག་འདྀ་ལྟར་རྒྱ་མཚོ་ལ་། །རྗེ་འབངས་སྤྱོད་པ་ལྷུན་བོ་འི་/རིས་། །འདི་མཛད་གཞུང་བཙུགས་རིང་ལོན་ཏེ་། །མངའ་རིས་མཐའ་སྐྱེས་བོད་ཁམས་བདེ་། །ལོ་ལེགས་མྱི་ནད་/ཕྱུགས་ནད་དཀོན་། །འབངས་ཀྱང་ཆབ་གང་ལུགས་ཆེ་སྟེ་། །ལྷ་ཆོས་མྱི་ཆོས་འཛེམ་བས་ན་། །བཀུར་ཞིང་/གཟུང་སུ་ཆེར་བཟུང་ནས་། །སློབས་པོན་ཕ་མ་ཕུ་ནུ་གཉེན་། །རྒན་ཞིང་གོང་མ་མཐོ་བ་ལ་། །འཇམ་དེས་སྲི་ཞུ་/ཚུལ་མྱི་ནོར་། །ཀུན་ལ་ངའ་བྱམས་པའི་སེམས་ཡོད་པས་། །གཞན་ལ་རྐུ་འཕྲོག་མྱི་བྱེད་ཏེ་། །བརྫུན་དང་/འཕྱོན་མ་ངོ་ཚ་འཛེམ་། །བ། དྲང་བརྟན་དཔའ་རྟུལ་ཆུ་གང་ཆེ་། །མྱི་ལུས་ཐོབ་ཀྱང་ལྷ་འི་ལུགས་། །རྒྱལ་/ཁམས་གཞན་དང་མྱི་གཞན་ལ་། །སྔོན་ཡང་མྱི་སྲིད་ཕྱིས་མྱི་འབྱུང་། །དེ་བཞིན་ལྷ་ལ་དཀོན་བ་ཡིན་། །རྒྱལ་པོ་/ཡབ་ནོངས་སྲས་ཆུངས་པས་། །ཆོས་བཟང་གཙུག་ལག་རྙིང་ནུབ་མོད་། །བདྣེ་བའི་ལམ་མཆོག་དགེ་བའི་[མ་]ཆོས་། །/འདུལ་བའི་དགེ་བཅུ་སྲུང་བ་དང་། །མྱི་མགོན་རྒྱལ་པོའི་རྒྱལ་ཁྲིམས་དང་། །ཕ་མྱེས་འཛངས་པའི་སྙན་ངག་གཞུང་། །/བོད་ཀྱི་ལུགས་ལྟར་ག་ལ་བྱེད་། །འཇིག་རྟེན་ཐོག་མའི་དངས་མ་ལ་། །ཤག་ཀྱ་མྱ་ངན་འདས་འོག་དུ་། །བྱམས་པ་/མུ་ཏྲི་མ་བྱོན་པར་། །ལུང་མ་བསྟན་པར་གློ་བུར་དུ་། །སངས་རྒྱས་རང་བཞུགས་མང་ཞིག་བྱུང་། །ཞུ་དང་ཆོས་དང་རྡོ་རྗེ་ཐེག་། །སངས་རྒྱས་རབས་/བདུན་གསུང་རབས་དང་། །གསུཾ་ཀ་མྱི་མཐུན་གཞུང་རེ་རེ་། །དཔེར་ན་ཆོས་རྣམས་ས་འོན་འདྲ་། །”ཞེས་པའོ། །
[6] Sam van Schaik, Dharma from the Sky III: Self-Appointed Buddhas, https://earlytibet.com/page/6/
[7] སྐབས་ཀྱི་རྩོམ་པ་པོས་མ་ཡིག་དངོས་ལས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་བ་ཡིན། དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ཁ་བྱང་ལ«བོད་ཀྱི་ཡི་གེའི་བྱུང་བ་ལ་བསྐྱར་དུ་དཔྱད་པ»(A New Look at the Tibetan Invention of Writing)ཞེས་བྱ། རྩོམ་གྱི་ཡོང་ཁུངས་ནི། 2011ལོར་བསྒྲིགས་པའི«བོད་ཀྱི་གནའ་ཡིག་དྲྭ་ཐོག་མུ་འབྲེལ་ཆེད་རྩོམ་གྱི་རབ་བྱེད་གསུམ་པ»ཡི་ཤོག་ངོས་45-96ཡིན།(Old Tibetan Documents Online Monograph Series, Vol.III, Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo University of Foreign Studies, 2011, pp.45-96.)
[8] ཤོག་དྲིལ་Pel.tib.00022དང་Pel.tib.00017དང་Pel.tib.0098Vབཅས་ཀྱིས་མཚོན་ནོ། །
[9] 才让：《法藏敦煌藏文佛典〈百拜祈愿文〉研究–兼论佛教初传吐蕃的传说》，《西北民族大学学报》(哲学社会科学版)2009年第2期，第12—19页。(དཔྱད་རྩོམ་དེར་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཤོག་དྲིལ་ཁག་ལས། 《དཔང་སྐོང་ཕྱག་བརྒྱ་པ་»འཁོད་པའི་ཨང་གྲངས་P.T.17དང་། P.T.19、P.T.20V、P.T.21、P.T.22、P.T.32BV、P.T.98V、P.T.107、P.T.185རྣམས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་ཐོག །བྱེ་བྲག་ཏུ་P.T.17དང་། P.T.22、P.T.98Vགསུམ་དཀྱུས་སུ་བཟུང་སྟེ་གཤིབ་བསྡུར་གནང་འདུག །)
[10] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་236
[11] མུ་དྲ་ཞེས་ཀྱང་བྱ་སྟེ། བོད་སྐད་དུ་ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་པའི་དོན་ནོ། །
[12] ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། «ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་151
[13] ནེའུ་པཎྜི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས། «སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །» ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་གཙོ་འགན་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། «བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1990ལོ། ཤོག་ངོས14{འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ་གྱིས། “ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་གྱི་རིང་ལ་ཆོས་ཀྱི་དབུ་བརྙེས་པ་ནི། ཆོས་ཀྱི་གླེགས་བམ་ཙམ་བྱུང་བ་ཡིན་གྱི། བྲི་བ་དང་བཀླག་པ་དང་འཆད་པ་སོགས་ནི་མེད་དོ། །”ཞེས་གསུངས།[འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ། «དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ།»(སྟོད་ཆ།) སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་། ནང་ཁུལ་དཔེ་རྟགས། ZXCZZD-2016-NBZL-53H 2016ལོ། ཤོག་ངོས་51]}
[14] “A seal or any instrument used for sealing or stamping.”(M. Monier-Williams, Sanskrit-English Dictionary, Oxford: Clarendon Press, 1899, p.822.)
[15] སྡེ་དགེ་བཀའ་འགྱུར་མཚལ་པར་མ། ཀ ཉིས་བརྒྱ་དོན་བཞི། འོག །33-274b
[16] རྗེ་ཙོང་ཁ་པ། «བཀའ་འབུམ་ཐོར་བུ།» ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་204-205
[17] ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། «ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་152
[18]མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་355
[19]ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། «ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་459；ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་།» ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་99
[20]ཀྲང་དབྱི་སུན་གྱིས་གཙོ་འགན་བཞེས་ནས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། «བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ།» (སྟོད་ཆ།) པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1993ལོ། ཤོག་ངོས་528
[21]དཔེར་བརྗོད་ན་ཞྭ་ལྷ་ཁང་གི་རྡོ་རིང་ལྟ་བུ་དང་། ཤོག་དྲིལ་IOL.Tib.J.VOL.14ལས། “བསམ་གཏན་གྀ་ཡི་གེ། །ལྷ་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བརྩན་གྀ་མགུར་གྀ་ཕྱག་རྒྱ་འོག་ནས་འབྱུང་བའ། །”ཞེས་རྒྱལ་པོའི་མཚན་ནས་སྨོས་ཡོད་པ་ལྟ་བུའོ། །
[22]陈庆英、邹西成：《吐蕃时期的七枚印章考释》，沈卫荣主编：《大喜乐与大圆满：庆祝谈锡永先生八十华诞汉藏佛学研究论集》，北京：中国藏学出版社，2014年；武内绍人著，杨铭、杨公卫译：《敦煌西域古藏文契约文书中的印章》，《魏晋南北朝隋唐史资料》(第三十辑)，上海：上海古籍出版社，2014年，第264—277页；李帅：《吐蕃印章初探》，《文物》2018年第2期，第67—74＋97页；李帅：《论印章在吐蕃社会的使用》，《中国藏学》2019年第2期，第140—146页；程忠红、吾金昂加：《吐蕃印章演化及文化特性初探》, 《四川民族学院学报》2022年第4期，第13—22页；གདུགས་དཀར་ཚེ་རིང་། «སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཁྲོམ་ཆེན་པོའི་ཐམ་ཀར་དཔྱད་པ།» «རྩེར་སྙེག །»2018ལོའི་དེབ་དང་པོ། ཤོག་ངོས་35-42
[23]དཀར་ཆག་ཅེས་པ་སྤྱིར་བཏང་གི་ཐོ་ཡིག་ཙམ་མ་ཡིན་པར། དེ་ལ་ཕྱག་རྒྱ་དང་སུག་རྒྱ་ཕོག་པའི་ཐོ་ཡིག་སྟེ། ཁྲིམས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན་ཚུལ་གཞན་དུ་དཔྱད་ཟིན་པས་དེར་གཟིགས་འཚལ།(ནག་ཤོད་བསྟན་འཛིན་མཚུངས་མེད། «བོད་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་ལས་ཡིག་ཚང་རིག་པའི་ཐ་སྙད་ཞིབ་འཇུག །»ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ཀྲུང་གོའི་སྐད་ཡིག་རྩོམ་རིག་སློབ་གླིང་གི་འབུམ་རམས་པའི་བསླབ་གནས་དཔྱད་རྩོམ། 2023ལོ། ཤོག་ངོས་216-240)
[24]ཤོག་དྲིལ་IOL.Tib.J.VOL.56ཏུ། ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་བདུན་ཙམ་བཤད་དེ། “༄།ཿ།བཀཱ་འྀ་ཕྱག་རྒྱ་བྱ་འཕར་མ་ཀུ་གང། །འགུགས་པ་འྀ་ཕྱག་རྒྱ་ཤ་བ་རྭ་བརྒྱད་པ།/ཁྲོམ་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་སེང་འགེ་འགྱིང་བ། །འབྲོག་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་ལྷ་གང། །/ཆོས་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་བྱ་ཤང་ཤང་ཏེ་འུ། །འཕྲྀན་བྱང་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་མྱྀ་རྟ་རྒྱུག་པ།/དེ་ལྟར་དྲུག་གོ། །ལྷ་སྲས་མགུར་གྀ་ཕྱག་རྒྱ། །སྐུ་ནྀ་རི་རབ། ཞལ་ནྀ་གཉི་ཟླ། །ཐུགས་/ནི་རྒྱ་མཚོ། །རྟགས་ནྀ་རྒྱལ་མཚན། །བཀཱ་ནྀ་གཡུང་དྲུང། །ཡོན་ཏན་རྀན་པོ་ཆེ་མགུར་/ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་དང་བདུན་ནོ། །”[ཚེ་རིང་དང་ཟེམ་བན་སི་ཀེ་ཁུ་ཡིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། «དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་དང་ནུབ་ལྗོངས་ཀྱི་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས།»k(IOL.Tib.J.VOL.52-56) ཧྲང་ཧེ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019ལོ། ཤོག་ངོས་234]
[25]“ཕྱག་རྒྱ་དྲུག་ལ། བཀའ་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་སྒྲོམ་བུ། ཁྲིམས་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་རུ་མཚོན། ཡུལ་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་སྐུ་མཁར། ཆོས་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་ལྷ་ཁང་། དཔའ་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་སྟག་གཟིག མཛངས་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་ཡིག་ཚང་དང་དྲུག་གོ །”(མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།»ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་256)
[26][27]ས་པཎ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། «ས་པཎ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱི་གསུང་འབུམ།»(སྟོད་ཆ།) ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1992ལོ། ཤོག་ངོས་398；399
[28]«རོང་ཟོམ་ཆོས་བཟང་གི་གསུང་འབུམ།»(པོད་གཉིས་པ།) ཁྲེང་ཏུའུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1999ལོ། ཤོག་ངོས་101-102
[29]ཚེ་རིང་དང་ཟེམ་བན་སི་ཀེ་ཁུ་ཡིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། «དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་དང་ནུབ་ལྗོངས་ཀྱི་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས།» l(IOL.Tib.J.VOL.57-58) ཧྲང་ཧེ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2020ལོ། ཤོག་ངོས་217
[30]སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར། རྒྱུད། ཀུ། བརྒྱ་གྱ་དྲུག་འོག །62-1-186b
[31]རིན་ཆེན་གསལ་གྱི་གསུང་དུ་སྣང་། «ཞུས་ལན་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བ་ལྷ་ཆོས་བདུན་ལྡན་གྱི་བླ་མ་བརྒྱུད་པ་རྣམས་ཀྱི་རྣམ་ཐར།» འབྲོམ་སྟོན་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས་སོགས། «བཀའ་གདམས་རིན་པོ་ཆེའི་གླེགས་བམ་ཕ་ཆོས་བཞུགས་སོ། །»སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་། ནང་ཁུལ་དཔེ་རྟགས། ZXCZZD-2016-NBZL-93H 2016ལོ། ཤོག་ངོས་360-361(དེ་བཞིན་དུ་ཤོག་ངོས་432-433གྱི་ནང་དུ། འདི་སྐད་དེ། “དེ་ལྟར་བླ་མ་རིན་པོ་ཆེ་རྒྱལ་བ་མར་མེ་མཛད་བཟང་པོ་ནས་ཡབ་སྲས་དམ་པ་བཅུའི་བར་དུ་རྒྱུན་མ་ཆད་པར་རིམ་པ་ནས་རིམ་པ་བཞིན་དུ། ཞལ་ནས་ཞལ་དུ་བརྒྱུད་པ། སྙན་ནས་སྙན་དུ་བརྒྱུད་པ། ཕྱག་ནས་ཕྱག་ཏུ་བརྒྱུད་པ།ཐུགས་ཀྱིས་ཐུགས་ལ་གཏད་པ། གདུལ་བྱ་ཡོངས་དང་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་གཏེར་མཛོད། སྐལ་ལྡན་མ་ལུས་པ་སྨིན་པར་བྱེད་པའི་གསུང་གི་བདུད་རྩི། གསང་བ་རིན་པོ་ཆེ་རྨད་དུ་བྱུང་བའི་ཟབ་ལམ། མཛད་པ་བསམ་གྱིས་མི་ཁྱབ་པའི་གཏེར་ཡིག །རྒྱལ་སྲས་དུ་མའི་ཡོན་ཏན་གསལ་བྱེད་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བ། བཀའ་རྒྱ་དུ་མའི་ཆིངས་ཀྱིས་བསྡམས་པ། བསྟན་པ་རིན་པོ་ཆེ་ལྷ་ཆོས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་ལོ་རྒྱུས། ངོ་མཚར་རྨད་དུ་བྱུང་བའི་དཔལ་འབྱོར་ཞེས་བྱ་བ། བྱིན་རླབས་ཆུ་བོའི་རྒྱུན་འདི་སྔར་ཡང་ཡབ་སྲས་གོང་མ་གོང་མའི་གསུང་གི་བདུད་རྩིའི་དཔལ་འབྱོར་རྣམས། ཕྱི་མ་ཕྱི་མའི་སྲས་ཀྱི་གཙོ་བོའི་དམ་པས་བསྲིངས་ནས། རིམ་པ་བཞིན་དུ་རྒྱུན་མ་ཆད་པར་སྤེལ་ནས་གནས་ཤིང་དར་བར་མཛད་པ་ཡིན་”ཞེས་པ་ལྟར། འདིར་བཤད་པའི་བཀའ་རྒྱ་དུ་མའི་ཆིངས་ཞེས་པའང་གོང་དུ་བསྟན་པའི་ན་བཟའི་རྒྱ་ཡིན་པར་གསལ།)
[32]གཏེར་ཆེན་ཨུ་རྒྱན་གླིང་པས་གཏེར་ནས་བཏོན་པ། «པདྨ་བཀའ་ཐང་།»ཁྲེང་ཏུའུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006ལོ། ཤོག་ངོས་581[དེ་བཞིན་ཉང་རལ་གྱི་ཆོས་འབྱུང་དུ། “གཏེར་རྒྱ། སྦས་རྒྱ། གཏད་རྒྱ། ཟབ་རྒྱ། རྩིས་རྒྱ་ཕལ་ཆེར་བཏབ་སྟེ་བཞག་གོ”ཞེས་འབྱུང་བ་ལྟར་རོ། །(ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། «ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད།»ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་331)]
[33][34]«དགེ་བཤེས་སྟོན་པས་མཛད་པའི་གླེགས་བམ་གྱི་བཀའ་རྒྱ་བཞུགས་སོ། །»འབྲོམ་སྟོན་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས་སོགས། «བཀའ་གདམས་རིན་པོ་ཆེའི་གླེགས་བམ་ཕ་ཆོས་བཞུགས་སོ། །»སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་། ནང་ཁུལ་དཔེ་རྟགས། ZXCZZD-2016-NBZL-93H 2016ལོ། ཤོག་ངོས་251；255
[35]ཀློང་རྡོལ་ངག་དབང་བློ་བཟང་། «ཀློང་རྡོལ་ངག་དབང་བློ་བཟང་གི་གསུང་འབུམ།»(སྟོད་ཆ།) ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1991ལོ། ཤོག་ངོས་599-600
[36]ཅིན་ཡཱ་ཧྲིན་དང་། ཀྲའོ་ཏཱེ་ཨཱན། ཟེམ་བན་སི་ཀེ་ཁུ་ཡིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས།《དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་དང་ནུབ་ལྗོངས་ཀྱི་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས།»⑥(IOL.Tib.J.VOL.29-31) ཧྲང་ཧེ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014ལོ། ཤོག་ངོས་336
[37]ཅིན་ཡཱ་ཧྲིན་དང་ཁོ་ཨིན་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། «ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས།»⑫(Fonds Pelliot tibétain 1287-1302) ཧྲང་ཧེ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། ཤོག་ངོས་71-404
[38][39] ཅིན་ཡཱ་ཧྲིན་དང་ཁོ་ཨིན་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། «ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས།»③(Fonds Pelliot tibétain 0097-0151) ཧྲང་ཧེ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007ལོ། ཤོག་ངོས་95-133 291-297
[40][41]ཅིན་ཡཱ་ཧྲིན་དང་། ཀྲའོ་ཏཱེ་ཨཱན། ཟེམ་བན་སི་ཀེ་ཁུ་ཡིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། «དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་དང་ནུབ་ལྗོངས་ཀྱི་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས།»①(IOL.Tib.J.VOL.1-6) ཧྲང་ཧེ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་6-13；27-32
[42]ཅིན་ཡཱ་ཧྲིན་དང་། ཀྲའོ་ཏཱེ་ཨཱན། ཟེམ་བན་སི་ཀེ་ཁུ་ཡིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། «དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་དང་ནུབ་ལྗོངས་ཀྱི་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས།»⑤(IOL.Tib.J.VOL.24-28) ཧྲང་ཧེ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོ། ཤོག་ངོས་349-368
[43]དོན་ལ་IOL.Tib.J.VOL.47ཡིན་པ་དེབ་བཅུ་པའི་ནང་གསལ་བཤད་བྱས་ཡོད།
[44]དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། «བོད་ཀྱི་དཀར་ཆག་རིག་པ།» པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2004ལོ། ཤོག་ངོས་3
[45]«སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར།» «ཤེར་ཕྱིན།》ཆ། སུམ་བརྒྱ་ཉེར་དགུ་འོག་ནས་སུམ་ཅུ་གོང་། 85-1-329b-330a
[46]ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་གཙོ་འགན་དཔེ་སྒྲིག་བྱས། «དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ།»(དེབ་དང་པོ།) ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1990ལོ། ཤོག་ངོས་15
[47]འདིར་དཔེ་ཙམ་བརྗོད་ན། འབྲི་གུང་སྐྱོབ་པ་འཇིག་རྟེན་མགོན་པའི་གསུང་ལས། “ཆོས་འདོད་ན་ཁ་སང་ངས་ཇི་ལྟར་བཤད་པ་བཞིན་གྱི་བཅའ་ཁྲིམས་ཉན་དགོས་གསུངས་པ། །ཨོཾ་སྭསྟི། བླ་མ་ཡི་དམ་དཀོན་མཆོག་གསུམ་གྱིས་འགྲོ་བ་ཐམས་ཅད་རྒྱལ་བར་གྱུར་ཅིག དུས་གསུམ་གྱི་སངས་རྒྱས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་དགོངས་པ། སློབ་དཔོན་ཏིལླི་པ་ཆེན་པོའི་གསང་ཚིག དཔལ་ལྡན་ནཱ་རོ་པ་ཆེན་པོའི་ཐུགས་ཀྱི་ཡང་སྙིང་། འགྲོ་བའི་མགོན་པོ་ཕག་མོ་གྲུ་པའི་གསང་གཏམ། རྒྱུད་སྡེ་རིན་པོ་ཆེ་བཞིའི་ཐུགས་བཅུད། སྡེ་སྣོད་རིན་པོ་ཆེ་གསུམ་གྱི་ལྡེ་མིག གཙིགས་དང་རྒྱ་མདུད་ཀྱི་བཀའ་རྒྱ་ཅན་གྱི་ཆོས་འདི། མོད་པ་ཁོ་ན་མིན། དཀོན་པ་ཞིག་ཡིན། ཡུན་རིང་པོར་མ་བྱས་པ་ཡིན་པ་ལ། སློབ་མ་མོས་གུས་ཅན་གྱིས་གསོལ་བ་དྲག་ཏུ་བཏབ་པས་བྱ་སྙམ་པ་ཡིན་པ་ལ། ཁྱེད་རྣམས་ཀྱིས་བྱ་དབང་མི་སྟེར་བར་འདུག ཁ་སང་བཅའ་ཁྲིམས་ཇི་ལྟར་བྱས་པ་བཞིན་དུ་མི་ཉན་ན། ཁྱེད་ཀྱི་ཆོས་མི་བྱེད་པ་ཡིན། ཁྱེད་རྣམས་བླ་མའི་བཀའ་གཅོག ཅི་དྲན་དྲན་བྱེད་པ་ལ་ཆོས་གལ་ཆེ་རྒྱུ་མེད། ད་ཆོས་འདོད་ན་ཁ་སང་ངས་ཇི་ལྟར་བཤད་པ་བཞིན་དུ་བཅའ་ཁྲིམས་འདི་ཡིན་པས།”ཞེས་པ་ལྟ་བུའོ། །[«སྐྱོབ་པ་འཇིག་རྟེན་མགོན་པོའི་བཀའ་འབུམ།»(ང་། ཅ། ཆ།) ལྷ་ས། སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་། ཤོག་ངོས་150]
[48]柯平：《西方“目录学”术语及其定义》，《图书情报知识》1985年第1期，第35页。汉
རྩོམ་ཁུངས། «ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ།»༢༠༢༤ལོའི་དེབ་དང་པོ།